|
1.3. Mashinasozlikda ishlatiladigan asosiy materiallar
va ularning xususiyatlari
Mashinasozlikda ishlatiladigan materiallar ish jarayoni davomida
ishonchli ishlashi hamda tannarxi arzon, texnologik jihatdan tayyorlash
oson b oiishi kerak.
Asosiy mashinasozlik materiallariga qora, rangli va metallmas
materiallar kiradi.
Cho у an. Bu temir (92% gacha), uglerod (2,14% dan 5% gacha)
hamda kremniy (4,3% gacha), marganes (2% gacha), oltingugurt (0,07%
gacha), fosfor (1,2% gacha) aralashmalaridan tashkil topgan.
Agar cho‘yandagi uglerod butunlay yoki qisman grafit ko‘rinishida
bo‘lsa, singdirilgan yuzasi kulrang boiadi, shuning uchun kulrang cho‘yan
deb yuritiladi. Agar singdirilgan yuzasi oq rangda b o is a oq cho‘yan deb
yuritiladi.
Oq cho‘yan juda qattiq va mo‘rt b o iib , unga asbob bilan ishlov berish
qiyin, asosan p o ia t eritish uchun ishlatiladi, shuning uchun ham qayta
ishlanuvchan cho‘yan deb ataladi. Kulrang cho‘yan yaxshi quyiladi,
nisbatan yumshoq asboblar bilan oson ishlov berish mumkin, yeyilishga
yaxshi qarshilik ko‘rsata oladi.
Po'lat. Mashinasozlikda ishlatiladigan p o ia t materiallar uglerodli va
legirlangan poiatlarga ajratiladi.
Tarkibida ko‘pi bilan 0,6% (ayrim hollarda 0,85% gacha yetadi)
uglerod b o igan poiatlarga konstruksion uglerodli p oiatlar deyiladi.
Konstruksion uglerodli po iatlar sifatiga ko‘ra oddiy va sifatli guruhlarga
boiinadi.
Oddiy p o iatlar muhim boim agan qurilish konstruksiyalarini
mahkamlash, detallar, parchin mixlar, relslar, vallar, kulachoklar va
hokazolami tayyorlashda ishlatiladi.
Sifatli konstruksion uglerodli poiatlarda oltingugurt miqdori 0,04%
gacha, fosfor esa 0,35% gacha, 0,25% nikel, 0,35% gacha xrom boiadi.
Sifatli konstruksion p o ia t materiallar texnikalarda ko‘p ishlatiladi.
U oddiy poiatdan mustahkamligi yuqoriligi hamda zarbali kuchlarga
chidamliligi bilan farq qiladi.
O'rtacha uglerodli poiatlarga 40, 45, 50 markali p o ia t materiallar
kiradi. Bunday p oiatlar mustahkamligi yoki sirtining qattiqligi yuqori
boigan, shuningdek o'rtacha yuklangan, lekin ishqalanib yeyiladigan
detallar tayyorlash uchun moijallangan.
Yuqori uglerodli poiatning 55, 60, 70, 75, 80, 85 markalari
mustahkamligi va qattiqligi yuqoriligi bilan ajralib turadi va prokat
dastgohlarining vallarini, tros simlarini tayyorlash uchun ishlatiladi.
Legirlangan po'latlar. Bu p o ia t materiallar tarkibida odatdagi
aralashmalardan tashqari, uning xossalarini belgilovchi legirlovchi
elementlar xrom, volfram, vanadiy, molibden, nikel, shuningdek, krem
niy va marganes kabi elementlar boiadi. Legirlangan poiatlardan
10
foydalanish metall sarfini kamaytirib, buyumning puxtaligini va uzoq
muddat ishlashini ta’minlaydi.
Rangli metallar. Mis, aluminiy, magniy, titan, qalay, qo‘rg‘oshin, nikel
rangli muhim metallardan hisoblanadi. Mashina detallari asosan ularning
qotishmalaridan tayyorlanadi.
Bronza. Misning qalay, aluminiy, nikel kabi elementlar bilan hosil
qilga^qotishmasi bronza deb ataladi. Tarkibiga ko‘ra qalayli va qalaysiz
bronzalar boiadi. Bronzalar yaxshi quymakorlik xossalariga ega, bosim
ostida va kesib yaxshi ishlov berish mumkin.
Ko‘pgina bronzalar korroziyaga bardoshligining yaxshiligi bilan
ajralib turadi, bundan tashqari ular antifriksion qotishma sifatida ham
keng koiam da ishlatiladi.
Aluminiy. Eng yengil konstruksion materiallardan biri boiib, sho‘r
suvlarda, atmosferada korroziyaga chidamliligi yuqoriligi bilan ajralib
turadi.
f
Elastikligi va elektr o ‘tkazuvchanligi yuqori boiganligidan aluminiy
elektrotexnika sanoatida simlar, kabellar tayyorlashda, uning magniy, mis,
rux va boshqa metallar bilan hosil qilgan qotishmalarining mustahkamligi
yetarli darajada yuqori, zichligi kichik, texnologik xossalari yaxshi
boiganligi uchun asosan detallami tayyorlashda ishlatiladi.
Metallmas materiallar. Mashinasozlikda materiallaming o ‘mini bosa
oladigan yuqori darajadagi fizik-mexanik xossalarga ega boigan polimer
materiallami qoilash muhimdir. Plastmassalar metallmas materiallar
boiib, tabiiy va sintetik materiallar asosida olinadi va ulardan plastik
deformatsiyalash usullarida detallar tayyorlanadi.
Plastmassalar bir necha guruhga boiinadi: detallar tayyorlashda
ishlatiladigan konstruksion plastmassalar; termoreaktiv smolalardan
iborat kompozitsiyalar; agressiv muhitda ishlaydigan detallar uchun
qoilaniladigan korroziya bardosh plastmassalarga kiradigan ftoro-
plastlar va polixlorvinillar; issiqlikni o‘tkazmaydigan asbotekstolit va
shishatekstolit plastmassalar; qistirma zichlama bob plastmassalar;
slektroizolatsion getinaks, ftoroplast materiallar; friksion asbo-tekstolit-
lar; antifriksion, yorugiik o‘tkazadigan va boshqa turlarga boiinadi [16].
Rezina - bu tabiiy va sun’iy sintetik kauchukning kimyoviy o‘zgarishi
'vulkanizatsiya qilingan) natijasida hosil b o ig an mahsulot b o iib , u yuqori
ilastik, yeyilishga chidamlilik, elektroizolatsion xossalarining yaxshiligi,
dmyoviy barqarorlik, gaz va suv o‘tkazmaslik kabi xossalari tufayli xalq
11
Do'stlaringiz bilan baham: |
