1-pusht ektodermasi; 2 - amnien ektedermzsi; z - chezedvrcha; 4 - engoderaa 5 - prexor-.
dal plastinka; 6,7 - xordal («besh») o’simta; 8-Genzen tugunchasi (birlamchi chuqurcha bilan '
408
day qilib, odam homilasi rivojlanishining bu bosqichida, xud-di qushlardagi kabi, pusht uch varaqdan
iborat bo’ladi.
Alantoisning shakllanish jarayoni ham shu davrga tegishlidir. Homila ichak nayining orqa bo’limidan
barmoqsimon entodermal o’simta hosil bo’ladi. Bu o’simta homiladan tashqari mezenximadan iborat
amnion oyoqcha bo’ylab o’sib, xorionga etib boradi. Allan-tois mezenximasi bo’ylab xorionga tomon
qon tomirlar o’sib kirishi tufayli homila va ona organizmi orasida homilani oziqlantiruvchi aloqa
paydo bo’ladi. SHunday qilib, homilani oziqlantirish va nafas oldirish vazifasini allantois va xo-rion
bajaradi. Homilaga oziq modda va kislorod ona qoni bi-lan etkazib beriladi.
Gastrulyatciyaning oxirida homilaning vaqtincha (provizor) organlarining shakllanishi batamom
tugallanadi va hamma or-ganlarning rivojlanishiga asos solinadi. Embrional taraqqiyog-ning 17-
kunlarida homila o’q organlarining shakllanish davri boshlanadi (257-rasm).
Ektodermadan nerv plastinkasi ajrala borib, avval ikki tomoni yostiqchasimon, qalinlashgan nerv
tarnovchasiga aylanadi. Bo’lg’usi ganglioz plastinkani hosil qiluvchi hujayralar tutgan yostiqchalar
bir-biriga yaqinlashishi va nerv tarnovchasining ek-todermasiga botib kirishi tufayli nerv nayi hosil
bo’ladi va ektodermadan ajraladi. YUqori qismi yana ektoderma bilan o’rab olinadi. Ektoderma ostiga
ko’chgan nerv yostiqchalari nerv nayi-ning ikki yonidagi ganglioz plastinkalarga aylanadi.
Nerv nayi - neyrulaning vujudga kelishi - homilaning ay-rim qismlarida bir vaqtda yuz bermaydi.
Nerv nayining yopilishi dastlab homilaning bo’yin qismida boshlanib, keyinchalik miya pufakchalari
hosil bo’layotgan kranial tomonga tarqaladi. Nerv nayining bor bo’yicha tutashishi homila
rivojlanishining 20-kun-larida tugaydi. Bu vaqtda nerv nayining bo’shlig’i boshqa muhit bilan faqat
homilaning old qismidagi neyropor va orqa qismi-dagi nerv-ichak kanali orqali bog’langan bo’ladi.
5-6 kun ichida bu ikki teshik ham bekiladi. Ayni shu davrda ganglioz plastin-kalar segmentlarga
ajraladi va bu orqa miya tugunlarining ri-vojlanishiga asos bo’ladi. Vegetativ nerv sistemasiga
qarashli organlar ganglioz plastinkalardan ko’chib chiqqan hujayra ele-mentlaridan vujudga keladi.
Boshqa umurtqalilardagi kabi odamda xordal o’simta ham pro-vizor organ bo’lib, qayta so’rilishga
uchraydi va uning o’rniga me-zenxima o’sib kiradi.
Odam organogenezining dastlabki davrida mezoderma diffe-rentciallashishining boshlanishiga qarab
p r e s o m i t va s o m i t bosqichlari tafovut etiladi.
Presomit bosqichi odam homilasi taraqqiyotining 14-21, somit bosqichi esa 21-31-kunlariga to’g’ri
keladi. Presomit boe-qichi mezodermaning dorzal qismida segmentlarning, ya’ni somit-larning
yo’qligi bilan xarakterlanadi. Bu davrda homila avval ovalsimon bo’lib, keyin bo’yiga qarab
cho’ziladi. Homila tanasi-
ning orqa qismi ingichkadashib, noksimon shaklga keladi. Rivoj--lanishning presomit bosqichidzgi
homila tanasining turli erla--ridagi embrional kurtaqlarining o’zaro nisbati ham har xildir.
Tananing kranial qismida prexordal plastinkaning kurtagi paydo bo’lsa, nerv plastinkasining yuzasida
bo’lama egatning pay--do bo’lishi nerv to’qimasi takomilining boshlanishidan darak beradi.
Mezoderma homilaning butun tanasi bo’ylab yagona plast-shaklida joylashadi. Unda splonxnotom va
dorzal sigmentlarga. bo’linish belgilari ko’rinmaydi.
Rivojlanish jarayonida mezoderma differentciallashishi va homila tanasida somitlarning paydo
bo’lishi boshlangan davr ho-mila taraqqiyotining somit davri hisoblanadi. Bu davr embrioge-. nezning
21-kunidan boshlanadi va 10 sutka davom etadi. Mezoder--mal varaqlarning dorzal qismlari
xordaning yonlarida yotuvchi zich segmentlarga, ya’ni somitlarga ajraladi. Bu jarayon dastlab'
homilaning bosh qismida botcmansa-da, tezda kaudal yo’nalishda tarqaladi va 35-kunga kelib,
somitlarni hosil qiladi. Mezoder-. maning ventral segmentlari splanxnotomlar deb ataluvchi ikki
varaqqa ajraladi. Mezodermaning segmentlari va splanxnotom--lar oralig’idagi qismi ham segment
oyoqchalar deb ataluv-chi qismlarga bo’linadi. Lekin homilaning orqa qismida mezoder-maning
bunday bo’limlari segmentlarga ajralmaydi. Bu segment--lanmagan mezoderma metanefrogen
to’qima nomini oladi. SHu tariqa differentciallashish jarayonida mezoderma 3 qismga: somitlarga,
somit oyoqchalariga va yon plastinkalar yoki
splanx-notomlarga bo’linadi. SHu vaqtning
409
o’zidayoq somitlarni tashkil etuvchi to’qima ham differentciallashadi. Har bir somit materia-li lateral
dermatomga, m e d-i a l-s k l e r-ot.o mt a va ular, orasidagi miotom kabi 3 bo’lak kurtakka bo’linadi.
Keyinchalik dermatom g’ovaklashib terining biriktiruvchi to’qima qismi bo’l-mish dermaning hosil
bo’lishi uchun asos bo’ladi. Sklerotomdan skeletogen mezenxima rivojlanadi.
Miotom vaqtincha zich kurtak shaklida saqlanib, keyinchalik undan ko’ndalang-targ’il somatik
muskullar rivojlanadi. Bir--lamchi embrional biriktiruvchi to’qima bo’lmish mezenxima mezo-
dermaning differentciallashishi tufayli vujudga keladi. Mezen-. xima umuman mezodermadan hosil
bo’lsa-da, uning shakllanishida homilaning boshqa varaqlari (ektodermaning hosilasi bo’lmish
ganglioz plastinkalardan ajralib chiqqan hujayralar va ichak nayining entodermasi) ham ishtirok etadi.
Homilaning provizor organlardan ajralish davrida ichak nayi, ya’ni ichak entodermasi hosil bo’la
boshlaydi (258-rasm). Bu-jarayon rivojlanishning 20-kunida yaqqol ko’rinadi. Tana bukla-masi
dastlab homilaning ikki uchidan boshlanadi. Buklama chu-qurlasha borib, bo’lg’usi ichak
entodermasini sariqlik qopchasi entodermasidan ajratadi. CHuqurlashish natijasida buklama ho-mila
tanasiga botib kiradi. Uning qirralari yaqinlashadi, birikadi va shu tariqa nay hosil bo’ladi.
Buklamaning nayga ay-lanish protcessi homilaning oldingi va orqa qismlaridan boshla-
258- rasm. Odam pushti tanasining pushtdan tashqari qismlardan ajralishining dpstlabki bosqichi.
Uch hafgalik pusht.
1__teri ektodermasi; 2 - nerz tarnezchasi; 3 - amnion ektodermasi; 4 - amnion mezoder-
-masi; 5-ichak entodermaei; 6 -sariqlik entodermasn; 7-xorda; 8 - allontsms; 9 - yurak-
ning endotelial kurtaklari; 10 - perikardial bo’shliq; 11 -qon orolchalari{ 12 - amnioi
oyoqchasi; 13 - xorial plaotinka; 14 - xornon vorsinkasi (Pztendan).
nib, medial qismga tarqaladi. Lekin homila o’rtasida nay hosil bo’lishi to’liq yuz bermaydi, u erda
nay bo’shlig’ini sariqlik qop-chasi bo’shlig’i bilan hosil bo’lgan teshik tutashtirib turadi. To’r-tinchi
haftaning boshlarida homilaning oldingi uchi tomonida og’iz chuqurchasi deb ataluvchi ektoderma
botiqligi yuzaga keladi. Botiqlik chuqurlashib, ichak nayining old uchiga etib boradi. Og’iz
410
chuqurchasi va ichak nayi devorlari bir-biriga tegib turgan .joyda qo’shiladi. Xuddi shu tariqa ichak
nayining boshqa uchida ham anal teshik vujudga keladi.
Homiladorlikning ikkinchi oyida bo’lg’usi bolaning deyarli: hamma organlari rivojlanishi uchun asos
vujudga keladi. SHu davrda umumiy tarzda bosh, tana, qo’l va oyoqlar shakllanadi.
Homilaning hosil bo’lgan uchta varag’idan etuk organizmning hamma to’qima va a’zolari rivojlanadi.
Jumladan, ektoder-m a d a n teri qoplamasi va uning hosilalari, og’iz bo’shlig’i va uning barcha
a’zolari, nerv to’qimasi rivojlanadi. Ento der-m a ichak nayi va yirik hazm bezlari (jigar, oshqozon
osti be-zi), ayrim endokrin bezlar takomilida ishtirok etadi. Mezo-d e r m a esa barcha a’zolarning
biriktiruvchi to’qnmali asosining, ko’ndalang-targ’il va silliq mushaklar hamda tayanch-trofik tuzil-
malar (qon, limfa, tog’ay, suyak) ning hosil bo’lishida ishtirok' etadi.
Do'stlaringiz bilan baham: