Miometriy yoki mushak parda (uzunligi 50 mkm) homiladorlik davrida kattalashib, ba’zan 500 mkm
gacha etuvchi silliq mushak hujayralaridan iborat. Miometriyda uchta qavat farqlanadi. Eng ichki
bo’ylama yo’nalgan mushak tolalari qavati, shilliq osti qavati (stratum submucosum) deb nomlanadi.
Urta qavatda mushak tolalari aylana yo’-nalgan bo’lib, kuchli rivojlangan va tomirlarga boydir (strat-
nm vasculosum). Tashqi mushak qavat ko’pincha bo’ylama yotuvchi sil-liq mushak to’plamlaridan
hosil bo’lib, u tomir usti qavati (sfratum supravasculosu) dan iborat. Mushak qatlamlari ora-sida
elastik tolalarga boy bo’dgan siyrak tolali shakllanmagan biriktiruvchi to’qima joylashadi.
Perimetriy yoki seroz parda bachadonning ko’p qismini ust to-monidan o’raydi. Bachadonning oldi
va yon taraflarida seroz par-da bo’lmaydi. Perimetriy siyrak tolali shakllanmagan birikti-ruvchi
to’qimadan tuzilgan bo’lib, tashqaridan mezoteliy bilan qoplangan. Bachadonning bo’yin qismida,
ayniqsa, uning oldi va yon taraflarida parametriy deb nom olgan yog’ kletchatkasining katta
to’plamlari joylashadi.
Bachadon bo’yin qismining tashqi yuzasi ko’p qavatli yassi epi-teliy bilan qoplangan. Bachadon
bo’ynining kanalini shilliq ishlovchi tcilindrik epiteliy tashkil etadi. Ularning oralarida ayrim kiprikli
hujayralar ham uchraydi. Bo’yin kanalining shil-
•shq pardasi burmalar hosil qiladi va bu erda shilliq parda-•;ing xususiy qavatida yirik tcervikal bezlar
mavjud. Bu bezlar !armoqlangan naysimon bezlar bo’lib, ular shilliq sekreg ishlab . [qaradi.
Bachadon bo’yin qismining shilliq parda epiteyaiisi va tcer-kal bezlarining intensiv sekretor faoliyati
tufayli bachadon oo’yni shilliq bilan to’lib turadi. Bo’yin qismining miometriy-si aylana yo’nalgan
baquvvat silliq mushak tolalaridan iborat bo’lib, bachadon sfinkterini hosil qiladi. Muskul
qisqarganda. bo’yin' bezlari shilliq ajratadi, bo’shashganda esa aspiratcna (so’rish) yuzaga keladi, bu
esa spermaning qindan bachadon bo’sh-lig’igz o’tishiga yordam beradi.
Bachadonning qon bilan ta’minlanishi va innervatciyasi. ^ychadon qon tomirlarga boy a’zo bo’lib,
unda qon tomirlar mu-shak parda bilan birikib ketgan. Miometriyda mayda arteriya--arning mushak
pardasi shu qavat mushak tutamlari bilan qo’shi^ lib ketgan bo’ladi. Bachadonga kirgan qon tomirlar
mushak par-dada tarmoqlanadi va shu erdan qolgan qavatlargz tarmo^lar beradi. SHilliq pardaga
qarab arteriolalar spiralsimon yo’nal-gan bo’lib, kriptalar atrofida quyuq kapillyarlar
:
to’rini hosil
qiladi.
398
Endometriyning qon bilan ta’minlani sh.i d a o’ziga xos xususiyatlar bor. Miometriydan endometringa
ikki xil - to’g’ri g’a spiralsimon arteriyalar kiradi. To’g’ri artyryagyal^ar zk-dometriyning bazal
qavatida kapillyarlar to’rini hosil qiladi.
Spiralsimon yo’nalishga ega bo’lgan arteriyalar zsa endomeg-riyning yuqori yuzasida ko’p sonli
kapillyarlar to’rini hysil qiladi. Endometriyda qon tomirlarning bunday joylashishi men-struatciya
davrida funktcional qavatning tushib ketishi va bazal qavatni’.- saqlanib, qayta tiklanishi bilan
bog’liq.
Bachadonda limfatik tomirlar ham io’l bo’lib, ular iilliq va seroz pardada joylashib, boshqa to’rlar
bilan bog’-'ang.andir.
Bachadsn nervlarga boy. Uning yuzasida simpatik chigal bilan bo! tangan va yaxshi rivojlangan nerv
chigali joylashgan. YUza chiga dan tarqalgan tolalar bachadonning mushak va shil-liq parda .ariga
tarqalib, u erda chigallar hosil qiladi. Ular-ning alohlda shoxchalari epiteliyga etib boradi. Bachadon
bo’yin qismining oldida, uni o’rab turuvchi yog’ kletchatkada, xromafin hujayralar tutuvchi yirik nerv
tugunlari to’dasi joylashadi. Bachadon parasimpatik nerv tolalari bilan ham ta’minlangan degan
ma’lumotlar bor. Bachadon epiteliysida turli tuzilishga ega bo’lgan retceptor nerv oxirlari borligi
aniqlangan.
Menstrual yoki jinsiy tcikl. Tuxum hujayrasi ovulyatciya vaq-tida tuxumdondan chiqib, bachadon
naylari orqali bachadonga qa-rab harakat qiladi. Bachadon davriy ravishda har 24-30 kunda tuxum
hujayrasini qabul qilishga tayyorlanadi. Bu tayyorlanish bachadon shilliq pardasining bir qator
o’zgarishlaridan iborat bo’lib, bachadon devorida urug’langan tuxum hujayrasining im-
plantatciyasi uchun qulai sharoit yaratilib, homilani oziq-ovqat bilan tayyorlanishini o’z ichiga oladi.
Bunday o’zgarishlar nati-jasida shilliq parda ko’chib tushuvchi qavatga ega bo’ladi. Agar urug’lanish
bo’lmasa, bu tayyorgarlik to’xtaydi, o’zgargan epiteliy qavati menstruatciyaga uchrab, ko’chadi va
ochilgan qon tomirlardan chiqayotgan qon bilan birgalikda tushib ketadi. Agar urug’lanish bo’lsa,
urug’langan tuxum hujayrasi bachadonning shilliq parda-siga o’tiradi, shilliq parda esa tuxum
hujayrani o’rab o’sa bosh-laidi. Homila tug’ilgandan so’ng shilliq pardaning bu qismi ba-chadondan
ajraladi va homiladorlikning ko’chib tushuvchi parda-si deb nomlanadi. Har ikkala holatda
bachadondagi funktcional qismning tushib ketishidagi o’zgarishlari bir xildir.
Bachadonning hayz tciklidagi o’zgarishi. Bacha-donning shilliq iardasida menstruatciya bilan bog’liq
ravishda yuz beradigan davriy o’zgarishlar 3 ga bo’linadi: 1 - menst-ruatciya (h a y z) oldi davri, 2-
menstruatciya davri, 3-m e n str u a tc i ya d a n so’nggi davr. Bu davrlar bir-biri-dan keskin
chegaralanmagan holda ro’y beradi.
Menstruatciya oldi davri (yoki sekretor) funktcional davr deb ham tcomlanadi. Bunda bachadon
homila qabul qilishga tayyorla-nadi. Bu vaqtda tuxumdonda etilgan follikul ovulyatciyaga uchray-di
va qoldiqlaridan progesteron ishlab chiqaruvchi sariq tana hosil bo’ladi. Progesteron gormoni ta’sirida
bachadon bezlari kattalashadi, cho’ziladi, egri-bugri ko’rinishga ega bo’ladi va hat-to tarmoqlanib
ketadi. Bez hujayralari shishadi, sekret chiqara boshlaydi. Xususiy plastinka o’sadi va shilliq parda
qalinligi 5-6 mm ga etadi (tinch holatda 1-2 mm qalinlikka ega). Qon tomirlar kengayib, qon bilan
to’lib ketadi. SHilliq pardani glikogen miqdori oshadi, chiqayotgan shilliq quyuqlashadi. SHil-liq
parda stromasining hujayralarida glikogen parchalari, yog’ tomchilari paydo bo’ladi, ularning orasida
tuxumdon va urug’-donning interstitcial hujayralariga o’xshash-detcidual hujay-ralar
differentciallashadi.
Agar urug’lanish bo’lsa, unda funktcional, ya’ni menstruatciya oldi davri 6-8 hafta davom etadi, bu
bilan yo’ldoshning taraq-qiyotiga imkon beradi. Agar urug’lanish sodir bo’lmasa, menstrua-tciya oldi
o’zgarishlari o’zining eng yuqori taraqqiyotiga- rivoj-lanishita 25-28 kunda erishadi. Navbatdagi
menstruatciya davrida endometriyning funktcional qavati tushib ketadi (bachadondagi tciklik
o’zgarishlar quyidagi sxemada berilgan).
Menstruatciya davri endometriyning qon bilan ta’min-la.nishidagi muhim o’zgarishlari bilan birga
ro’y beradi. Menst-rchuatciya oldi davrining
oxiriga kelib, ya’ni ovulyatciyadan 13-14
399
kundan so’ng sariqlik tana atrofiyaga uchraydi (aks taraqqiyot davriga o’tadi) va qonga progesteron
gormonini ajratish to’xtay-di. Bu esa spiralsimon arteriyalarning siqilishiga (spazmiga) olib keladi.
Natijada, endometriyning yuza qavatiga qon keli-shi birdan keskin kamayadi. SHu vaqtning o’zida
endometriyning bazal qavati qon bilan mo’l ta’minlanib qolaveradi. Endometriy
funktcional qavatining qon bilan ta’minlanishining buzilishi, uni nekrotik o’zgarishlarga olib keladi
va pirovardida funktcya-onal qavat parchalanadi. Uzoq spazmdan keyin spiralsimon arte-riyalar yana
kengayadi va endometriyning funktcional qavatiga qon kelishi ko’payadi. Bunda qisman qon tomirlar
yoriladi, qon oqadi, bunga esa parchalangan epiteliy va biriktiruvchi to’qima hujayralari aralashib
ketadi. Menstrual qon ivimaydi, normaa menstruatciyada o’rtacha 40-50 ml qon yo’qoladi.
Menstruatciya uch, kundan besh kungacha davom ztadi.. Menstruatciyaga tug’ruqning ana-logi yoki
urug’lanmagan tuxum hujayrani «tug’ish» deb ham qarash mumkin.
Menstruatciya davri bachadon endometriysining funktcional qa-vati tushib ketishi natijasida
endometriyda bachadon bezla-rining tublari va yalang’ochlangan biriktiruvchi to’qima qr-ladi.
Menstruatciyadan so’nggi davr (o’sish davri)
5
endomet-riy-funktcional qavat va bachadon bezlarining
tiklanishi va proliferatciyasi bilan xarakterlanadi. Bu davr menstruatciya tu-gashi bilan boshlanib,
menstruatciyaning birinchi kunidan hisob-laganda 5 kundan 14-16 kungacha davom etadi. Bachadon
bezlari-ning saqlanib qolgan tub qnsmining epiteliy hujayralari zo’r berib ko’paya boshlaydi, asta-
sekin yuqoriga suriladi va bachadoya shilliq qavatining yalang’ochlanib qolgan biriktiruvchi to’tcijzsi
yuzasini qoplaydi. Buning natijasida endometriy tiklanadi va yangitdan epiteliy bilan qoplanadi.
SHuning uchun bu davr pro-liferatciya yoki o’sish fazasi deb yuritiladi. Tiklanayotgan endo-metriy
proliferatciyasi ayniqsa bu fazaning boshida (5-11-kun-lar) juda tez boradi. Qeyinchalik o’sish bir oz
susayadi va nis-biy osoyishtalik yoki tinch davr boshlanadi (11 - 14-kunlar). Men-struatciyadan
so’nggi davrda bachadon bezlari tez o’sadi., lekin in-gichka va to’g’riligicha qoladi va sekret ishlab
chiqarmaydi. Bu davrda yuz bergan o’zgarishlar tuxumdonda o’sayotgan follikula-ning donador
qavati hujayralari ishlab chiqarayotgan estrogen gormoni ta’sirida kechadk.
SHunday qilib, menstruatciyadan so’nggi davr estrogen ta’si-rida yuzaga kelsa, menstruatciya oldi
davri progesteron biyaan aniqlanadi, ya’ni butun menstruatciya tciklida tuxumdonda nav-bati bilan
estrogen va progesteron ishlanadi va bu gormonlar tciklik ravishda endometriyda o’zgarishlar
bo’lishini ta’minlab turadi.
Bachadon bo’yin qismining shilliq pardasi tciklik o’zgarishlar-ni o’z boshidan kechirmaydi va
menstruatciyada tushib ketmaydi. Sekretor davrida uning bezlarida sekretor jarayonlar zo’rayib, ko’p
miqdorda shilliq ajralishi kuzatiladi.
Bachadonning yoshga qarab o’zgarishi. YAngi tug’ilgan qiz bola bachadoni kalta bandli, kichik
qalpoqli zamburug’simon shaklda bo’lib, bo’yin qismiga nisbatan tanaei kalta bo’ladi (bo’-yinning
tanaga nisbatan 3:1, jinsiy balog’atga etgan yoshda - 1:1). 1 yoshga to’lgan qiz bolaning bachadoni 3
sm keladi va o’lchami
keyingi 10 yil davomida kam o’zgaradi. Pubertat davrda bachadon hamda uning bezlari intensiv
o’sadi.
YAngi tug’ilgan qiz bola bachadonining mushak pardasi tolali komponentlarga boy biriktiruvchi
to’qimadan iborat. Mushak hu-jayralari bu davrda kalta va duksimon. 10-12 yoshdan boshlab,
miometriyda biriktiruvchi to’qima elementlari yaxshi rivojlana-di. Bachadonning aktiv funktcional
davri o’rtacha 40-45 yoshlarga-cha davom etadi. YOshga nisbatan bu organning involyutciyasi 40-
45 yoshlardan boshlanadi. Bundan so’ng organda yosh oshib borgan sari atrofik va distrofik
xarakterdagi o’zgarishlar boshlanadi.
QIN (VAGINA)
Qin - uzunligi 8-10 sm li nay bo’lib, yuqori qismi bilan bachadonning bo’yin qismiga, pastki qismi
bilan esa o’zining dah-liziga ochiladi. Qin devori shilliq, mushak va adventitcial qa-vatlardan iborat
(253-rasm). SHilliq pardasi esa ko’p qavatli yassi epiteliy bilan qoplangan bo’lib, qalinligi 150-200
mkm ga etadi. Balog’at yoshiga etgan ayol
qinining epiteliysida uch qa-
400
253- rasm. Qin.
I - shilliq parda; a -ko’p qavatlch yassp
epmteliy; L - xususiy qatlam; v - qon yumirlar,
2 - mushak parda; 3 - birnktiruvchn to’qima
(I. V. Almaz.v, L. S. Sutulsvdan). .
;
vatni farqlash mumkin: bazal, oraliqvayuza
yoki fun-k tc i o n a l qavat. Qindan olib
tayyorlangan surtmada hujayra-larning turiga
qarab tuxumdondan chiqayotgan gormon va
uning qin epiteliysiga ta’sirini aniqlash
mumkin. YUza yoki funktcio-nal qavat
hujayralari o’z o’lchamlarining kattaligi,
yassiligya, ba’zan qirg’oqlarining qayrilganligi,
yadrosining
kichikligy,
tcitoplazmasining
glikogenga boy bo’lib, bazofil ekanligi bilan
xarakterlanadi.
Qin
surtmasida
bu
hujayralarning’ ko’pligi organizmda estrogen
gormonining ko’pligidan dalolat beradi. Oraliq qavat hujayralarining o’lchamlari o’rtacha, yadrosi
nisba-tan katta bo’lib, tcitoplazmasi bazofildir.
Bazal qavat hujayralari kichik, dumaloq, bazofil bo’lib, hujayraning o’rtasiga joylashgan yadrosi
odatda, kattadir. Surt-mada bu hujayralarning oshishi organizmda estrogen gormonining kamligidan
dalolat beradi. YUza qavat hujayralarida kerato-gialin donachalari paydo bo’ladi, ammo bu qavat
hujayralarining muguzlanishi kuzatilmaydi. Qinda doimo yashovchi mikroblar ta’sirida glikogenning
parchalanishi sut kislotaning hosil bo’-lishiga olib keladi, shuning uchun ham qinning shillig’i
kislotali reaktciyaga ega. Kislotali reaktciya tufayli qinning shillig’i bak-teriotcid xususiyatga ega, bu
esa qinda mikroorganizmlarnn ri-vojlantirmaydi.
Epiteliy ostida elastik tolalarga boy siyrak tolali shakl-lanmagan biriktiruvchi to’qimali xususiy qavat
yotadi. SHu erda bezlar bo’lmaydi. SHilliq pardaning xususiy qavati shakli no-to’g’ri so’rg’ichlar
hosil qilib epiteliyga botib kiradi. SHuning uchun ham epiteliyning pastki chegarasi g’adir-budir
bo’ladi. Xu-susiy plastinkada limfotcitlar sochilib yotadn, ba’zan esa lim-fatik follikulalar ham
uchraydi. Qinda shilliq osti parda shakllanmaganligi uchun shilliq pardaning xususiy plastinkasi
mushak pardaga o’tadi. Mushak parda kam rivojlangan ichkn tcir-kulyar qavat va oralarida elastik
tolalarga boy bo’lgan birikti-ruvchi to’qima qatlamlarini tutuvchi baquvvat tashqi bo’ylama mushak
tutamlaridan iborat. Qinning boshlanish qismida aylana yo’nalgan ko’ndalang targ’il mushak tolalari'
joylashadi. Qinning adventitcial qavatidagi siyrak tolali shakllanmagan birikti-ruvchi to’qima qinni
qo’shni organla-r bilan bog’lab turadi. Bu qavatda yirik venoz chigallari, nerv; stvollari yotadi.
Bularning yo’nalishi bo’yicha katta bo’lmagan vegetativ nerv chigallari uchray-di.
Qinning shilliq pardasi bachadon shilliq pardasi kabi dav-riy o’zgarishlarga uchraydi. Menstruatciya
davrida yuza qavat epi-teliysi (funktcional qavat) tushib ketadi, shundan so’ng bazal qavatda
proliferatciya jarayoni boshlanib qin epiteliysi yana qalinlashadi. Keyinroq ikkala qavat ham
differentciallashadi va 2-3 qavatdan iborat funktcional qavat menstruatcnya oldi davrida 155 mkm
gacha qalinlashadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |