4-MA’RUZA: O’rta Osiyoning ilk o’rta asrlardagi tarixiy geografiyasi.
IX-XII asrlardagi tarixiy geografiyasi
REJA:
1 Ilk feodal davlatlarning paydo bulish shart-sharoitlari
2 Eftalitlar davlatining tashkil topishi va chegaralari
3 Turk xokonligining siyosiy-iqtisodiy va etnik demografik geografiyasi.
4. Arab xalifaligi davrida Movorounnahrning tarixiy geografiyasi .
5 .O‟rta Osiyoning IX-XII asrlardagi davlatlari tarixiy geografiyasi
TAYANCH SO`ZLAR
O‟rta Osiyo hududida ilk feodal davlatlarning tashkil topishi. Eftaliylar davlati
tarixiy geografiyasi. O‟rta Osiyo Turk xoqonligi tarkibida (VI-VII asrlarga tarixiy
geografik tavsif). Kidariylar haqida ma`lumotlar. Prisk Paniyskiy Kidariylar
haqida. Ammian Martsellin xioniylar haqida. Bumin Yabgu unvoni haqida
Kultegin bitiktoshi Temir kapig, ya`ni temir darvoza haqida. O‟lkaning Turk
xoqonligi davri tarixi.
Arablarning O‟rta Osiyoni istilo qilishi tarixiy geografiyasi. O‟rta Osiyo arab
xalifaligi tarkibida. Tarixiy-siyosiy geografiya. O‟rta Osiyoda xalifalik
hokimiyatiga qarshi xalq harakatlari geografiyasi (Muqanna va hokazo). XI asrda
O‟rta Osiyoda mustaqil davlatlarning tashkil topishi. Tohiriylar va Safforiylar
davlatining tarixiy geografiyasi. Somoniylar davlatining tarixiy geografiyasiga
tavsif (chegaralari, iqtisodiy aloqalari, shaharlar). Qoraxoniylar davlatining tashkil
topishi va tarixiy geografiyasiga tavsif. Xorazmning Ma`mun, G‟aznaviy va
Saljuqiylar davlatlari davridagi tarixiy geografiyasiga tavsif. Turkiy tilli o‟zbek
xalqining shakllanishi va uning asosiy davrlari Xorazmshohlar (Anushteginlar)
davlati va uning tarixiy geografiyasi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q. -T.: Sharq, 1998.
2. Nasimxon Rahmon. Turk haqonligi. -T.: Yozuvchi, 1992.
3. Isoqov M. Sug`diyona tarix chorrahasida. -T. Fan, 1989.
2. Isoqov M. Unutilgan podsholikdan xatlar. T.: Fan, 1992.
3. A.Ziyo. O‟zbek davlatchiligi tarixi. T.2000 y.
4. Nabiev.A."Tarixiy o‟lkashunoslik" T, 1996 y.
99
5. O`zbekiston milliy entsiklopediyasi. 1-11-jildlar. T. 2000-2006 yy.
6. Choriyev Z.U. Tarix atamalarining izohli lug`ati. T.: Akademiya, 2002.
7. Turon U. Turkiy xalqlar mafkurasi. T.: Cho`lpon, 1995.
8. O`zbekistonda
etno-demografik
jarayonlar.
Xalqaro
konferentsiya
materiallari, 1-2-qismlar. T.: 2005.
O‟rta Osiyo tarixining V-VII asrlarini o‟z ichiga oluvchi ilk feodalizm davri
bir qancha siyosiy, iqtisodiy hamda ijtimoiy, shuningdek etnik jarayonlarning
o‟zgarishlari bilan izohlanadi. Bu o‟zgarishlar shu vaqtda Markaziy Osiyo
hududlariga kirib kelgan ko‟chmanchi qabilalar bilan bog‟liqdir. Bu qabilalarning
kirib kelishi, hukmronligi va kelib chiqishi haqida tarixiy manbalarda bir-biriga zid
bo‟lgan ma`lumotlar uchraydi. Yuejilar hukmdori Tsidalo jujanlar tazyiqi tufayli
qarorgohini Xini bolo shahriga ko‟chirilganligi haqida ma`lumotlar beradi. Unda
yana "jasur yuejigi hukmdori Tsidolo o‟z qo‟shinlari bilan baland tog‟dan o‟tib
shimoliy Hindistondagi Gand-xaradan shimoldagi 5ta davlatni bosib oldi" deb
ma`lumot beradi. Bu solnomalardagi 427yildagi voqealar bayon qilingan. Yapon
olimi K.Yenoki kidariylar 412-437 yillar oralig‟ida Tohariston va Gandxarani qo‟l
ostida birlashtirgan deb fikr bildiradi. Kidariylar haqida yana ma`lumotlarni
qoldirgan tarixchilardan biri Prisk Paniyskiydir U 456 yilda Sosoniylarning xunn-
kidariy kabilalari bilan olib borgan urushlari haqida ma`lumotlar beradi.
Xuddi shu tarixchi 464 yilda Sosoniylar shoxi Vizantiyadan xunn-
kidariylarga qarshi urushda pul bilan yordam qilishini so‟raganligini, bunda u
sosoniylar xunn-kidariylarni engsa, bu ko‟chmanchi qabilalar Vizantiya
hududlariga tahdid solmasligini ta`kidlab o‟tganligini yozadi. Bu yozma
ma`lumotlardan tashqari numizmatik manbalar tahlil qilganda ham kidariylar ha-
qida ma`lumotlar uchraydi. Braxma tilidagi bir qancha tangalar mavjud bo‟lib,
ularda kidara kushanama degan yozuvlar zarb qilingan. Ularni tahlil qilgan-da,
Hindikushdan janubda 390-430 yillar oralig‟ida zarb qilinganligi aniq bo‟ladi. Shu
narsa ma`lumki, Tsidolo va Kidara bir shaxs ismining ikki xilda atalishidir. Lekin
Hindistonga kelgan kidariylar va Prisk Paniyskiy ma`lumotlaridagi sosoniylar
urush olib borgan kidariylar o‟rtasida qanday bog‟liqlik borligi muammoli ma-
saladir. Yana kidariylarning 477 yilda Gandxaradan Xitoyga elchilar jo‟natganligi
haqida dastlabki ma`lumotlar Ammian Martsellinda uchraydi. Uninng yozishicha,
sosoniylar shoxi Shopur II 346-347 yillarda mamlakatining sharqiy chegaralarida
"Xionit va yovsinlar" hujumini qaytargan I.Markvart yozuvida hatolik bor deb hi-
soblab, keyingi atamani, ya`ni "yovsinlarni" "kusenlar"-kushonlar deb o‟qishni
taklif qildi. Agar bu faraz kabul kilinsa, xioniylar va kidariylar bir vaktda siesiy
maydonga chikishgan buladi.
100
Ammian Martsellin xioniylar xakidagi ma`lumotlarni davom ettirib, Shopur
keyinchalik "Xionitlar va gelak-lar" bilan sulx tuzib, ittifok tuzishga erishganini
eza-di. 359 yilda xioniylar ittifokchilik shartnomasiga so-dik kolib, Shopur 11
kushinlari bilan birga Suriyaning Amid shaxrini bosib olishda katnashadi. Bu
jangda xio-niylarga Grumbat ismli kishi boshchilik kilgan 60 yillar oxiri va 70
yillar urtalarida Shopur 11 ikki martta poytaxtni Balx shaxri bulgan "kushonlar"
ustiga yurish kilganligi xakida Arman tarixchisi Favist Buzand ma``lumotlar beradi
va bu xar ikki jangda xam sosoniy-lar engiladi Albatta bu erda "kushonlar" nomi
bilan boshka bir etnik gurux kidariylar eki xioniylar gavda-langan bulishi mumkin.
Xush xioniylarning Markaziy osiyoga kirib kelishi va xukmronligi
masalasiga kanday endashish kerak. Yaponiyalik olim K.Yanoki ya`ni bir farazni
ilgari suradi. U shu vaktgacha Xitoy manbalarida xioniylar xakida ma``lu-motlar
uchramaydi degan karashlarga karshi chikib, Xitoy solnomalaridagi "Xunnlarning"
yurishlari xakida bir jumlani keltiradi. Unda "sude xukmdorini uldirib, uning
erlarini bosib oldi" deb ezilgan. K Yanoki bu erda sude-sugd va xunnlar-
xioniylarning uzidir degan xu-losaga kelgan.
Solnomalardagi bu vokealar 437 yilga tegishlidir. Agar biz bu fikrga
kushilsak, xioniylar avval sugdni bosib olib,keyin shu xudud orkali Markaziy osiyo
janubiga karab siljishgan.
6
asrga kelib, siesiy maydonga chikkan Eftaliylar sulolasi to 6 asrning
2-chi yarmiga kadar mintaka siesiy xaetiga etakchilik kiladilar Ularga oid kator
ma``lumot-larni biz Xitoy, Xind, Fors, Arman, Suriya, Lotin man-balaridan
topishimiz mumkin. Shuni kayd etib utish lo-zimki, ularning xammasida xam
Eftaliylar atamasi uch-ramaydi. Sababi xar bir til va ezuvning uz xususiyatlari
bulishida Xitoylik mualliflar Eftaliylarni turkiy tilli xalklar (tukyue) bilan boglik
ravishda ta``riflab ularning yuechji e uygur kabilalariga tegishli ekanini xam aytib
utadilar. Vizzantiyalik tarixchilar masalan, Prokopiy (6 asr), "Ular (ya``ni
eftaliylar) xunnlardan-dir, tanalari esa, ok deb masalaga aniklik xam kiritib utadi,
ya``ni eftaliylar tugridan-tugri Turkiy shajaraga boglanayapti.
Eftaliylar Turkiston mintakasida yashab kelgan kadi-miy urug, sulolalardan
bulib, 5 asrda tegishli sharoit tugilishi bilan siesiy xokimiyatni kulga kiritishga mu-
vaffak bulganlir. Eftaliylar atamasi shu sulola asos-chisi Eftalan nomidan kelib
chikkanini Vizzantiyalik Feofan xam ezgan. Shunday kilib, 5 asrning 2-chi chora-
gidan boshlab mamlakatimiz umuman Turkiston siesiy xaetida Eftaliylar xonadoni
xukmron urin tuta bosh-laydi. Bu yillar 4 asrdaek zaiflashish yuliga kirgan
kushonlar saltanatining garbiy sarxatlari sosoniylar taxdidi ostida kogan davr edi.
Eftaliylar davrida davlatimizning poytaxti kaerda bulgani xakida xam anik
ma``lumotlar yuk. Ba``zilar Boykentni (Poykent) kursatsa,boshkalari Badaxshonda
deb biladilar. Eftaliylar markazi xam avval Baktriyada sungra, sosoniylar xavfi
101
uzil-kesil yukka chikkach, xamda saltanat chegaralari sharkiy turkiston xisobiga
xam kengaygach, poytaxt Boykentga kuchirilgan bulsa, xech-gap emas.
Eftalitlar sosoniylar bilan birga kurash jaraenida Markaziy osiyoning
janubiga siljiy boshlashgan. Ular 467-470 yoki 480 yillarda So‟g‟dni bosib
olishadi va keyin sharkiy turkistonga karab siljishadi 479 yilda turfan, 490-97 yilda
Urumchi, 497 va 507 yillar oraligida kara-shara, xotan va kashgar eftalitlar davlati
tarkibiga kirgan va 6 asrning boshlarida butun sharkiy turkiston eftalitlar kul ostida
birlashtirilgan edi. Eftalitlar davlati xududlari xakida Xitoy solnomalari va
Arab,Fors tarixchilari asarlarida ma``lumotlar uchraydi. Ularga tayangan xolda
Eftalitlar davlatiga Markaziy osiyoning katta kismi, Sharkiy turkiston, Gandxara va
5 asrning 2-chi yarmida shimoliy Xindistonning boshka bir kancha viloyatlari xam
kirgan. Bu davlatlar uz xududiga ku-ra,Kushonlar davlatidan xam katta edi.
7
asrda Oltoy xududlarida davlat tuzilmalari tash-kil topaboshlaydi. Bu
davlat birlashmalaridan biri Turk xokonligi bulib, Markaziy osiyo tarixida muxim
urin tutadi. Bu davlatning asoschisi Bumin avval tele kabilalarini birlashtirib,
sungra jujanlarga kattik zarba beradi. Ularni inkirozga uchratib, muguliston va
Oltoy xududla-rida davlat tuzadi. Shu yili ya``ni 551 yilda Bumin Yabgu unvonini
oladi va shu davrdan boshlab Turk xokonligi rasmiy e``tirof etiladi. Davlat
xududlarining kengayi-shi Buminning vorisi Muxan(553-572y) davriga tugri
keladi Istilochilik yurishlarining garbiy yunalishiga Muxanning ukasi Istemi
boshchilik kildi. Albatta Turk-larning janubga siljishida Eftalitlar bilan tukna-
shuvlar kelib chikishi anik edi. Turklar va Eftalitlar urtasidagi dastlabki
tuknashuvlar 6 asrning 50 yillariga tugri keladi.
Ular dastlab Markaziy osiyoning shimoliy kismida tuknash-gan edilar.
Turklar Eron bilan Eftalitlarga karshi it-tifok tuzadi va ikki tomonlama kurshovda
kolgan Efta-litlar turklarga yaxshi karshilik kursata olmaydi va Bu-xoro yakinidagi
xal kiluvchi jangda engilishadi. Katta Kultegin bitiktoshida "ular(Muxan va Istemi)
Temir-kapigiga uz xalkini eyishdi" degan ezuvlar bor. Temir kapig ya``ni temir
darvoza Boysun togidagi Sugd va Toxa-riston oraligidagi utish joyi edi.
Demak,turklar janubda mana shu xududlargacha etib kelgan. Turk
xokonligining sharkdan garbgacha bulgan che-garasi esa, Koreyadan Kora dengiz
buylarigacha chuzilgan edi. Lekin bu davlat u darajada mustaxkam bulmay balki,
urug-kabilachilik sababli xam 603 yilda ichki nizolar tufayli davlat ikkiga -garbiy
va sharkiy turk xokon-ligiga bulinib ketadi. Turk xokonligi davrida ulkaning
savdo-sotik konchilik, xunarsandchilik, dexkonchilik ka-bi soxalarida tarakkiet
tuxtamagan. Tashki savdoda turklar va Eron urtasidagi buyuk ipak yulidagi rakobat
tufayli uzgarishlar yuz berdi. Bu vaktda savdo yulining janubiy tarmogidan kura
shimoliy tarmogi ancha tarakkiy kildi.
102
Turk xokonligining asosiy savdo xamkorlari Xitoy, Xindiston, Vizzantiya
kabi davlatlar bulib, bu davlatlar bilan olib borilgan savdo alokalarida asosan
sugdlik savdogarlar katta urin tutgan.
Shark va garb munosabatlarida usha asrlarda eng muxim omillardan biri bu-
ipak bilan savdo kilish bulgani uchun xom asheni ishlab chikarishda asosiy urinni
egalla-gan. Xitoyni jilovlash va bu bilan xalkaro iktisodiy alokalarga kat``iy ta``sir
utkazish siesati xam nazarda tutilgani anik. Ana shu talablardagi vazifa amalga
oshi-rilib bulingandan keyingina (masalan Xitoyliklarga yiliga yuz ming parcha
ipak mikdorida ulpon solinishi) navbatdagi maksad - Eftaliylar sulolasi faoliyatiga
chek kuyishga kirishiladi Bunda Eron omilidan ustalik bilan foydalaniladi.
Bu vaktda Eron xam Vizzantiya xam Eftaliylar bilan teskari edi. Shu
sababdan xam sosoniylar va Ashinaniy-lar urtasida eftaliylarga karshi ittifokka
erishish shunday oson xal buladiki, ish xatto Eronlik xukmdor-larning turkistonlik
malikalardan biriga uylanishgacha borib, ashinaniylar endi Eron saroyida uz
kishilariga ega bulib oladilar. Tez orada Eftaliylar xukmronligi xotimaga etadi va
bu xakda ayti utildi.
Endigi gal Ashinaniylar Vizzantiya bilan xarbiy it-tifok tuzib, Eronni
sikuvga olib, xatto ular Eftaliy-larga tulab kelgan yillik ulponni bundan buen bizga
tu-laysizlar qabilidagi shart xam kuyadilar. Shart-sharoit etilganda, xokonlikning
Krimda Vizzantiya bilan yuzma-yuz kelgan vaqtlari ham bo‟lgan. Albatta
Ashinaliylarning Xitoy, Eron, Vizzantiya bilan munosabatlarda uz xukmla-rini
utkazib, xarbiy ustunliklarga erishgan vaktlarda saltanat siesiy-geografik jixatdan
yuksalgan. Shu bilan birga Erondan xam Xitoydan xam maglubiyatga uchrab,
tushgunlikka tushib qolgan paytlar ham bo‟lgan.
VI asrning oxiri VII asr boshlarida Arabiston yarim orolida yangi siesiy va
ijtimoiy-iktisodiy uzgarishlar sodir bulib, markazlashgan davlat birlashmasi
vujudga keldi. Bu jaraenda shu davrda Muxammad paygambar to-monidan asos
solingan islom dini birlashtiruvchi vazi-fani bajaradi.
Muxammad paygambar vafotidan sung,ya``ni 632yildan sung,uning urniga
davlatni xalifalar boshkaradi va bu davlat tarixga arab xalifaligi nomi bilan kiradi.
Arab xalifaligi istilochilik yurishlarini olib boradi va tez orada yakin va urta
sharkning boy viloyatlarini bosib oladi. Shu bilan birga arablar Sosoniylar
xududlariga xam yurishlar kilib, 651 yilda Marvgacha etib keladi. va bu erda
sosoniylarning sunggi xukmdori Yezdigard III ul-dirilib, bu sulola xukmronligiga
chek kuyiladi. Mazkur xududda markazi marv bulgan Xuroson noibligi tashkil
topadi va keyinchalik bu markaz arablarning Markaziy osiyoni istilo kilish
maksadlaridagi yurishlariga bevosita boshchilik kiladi.
103
Arablar Amudaryoning shimolidagi yerlarni Movaroun-nahr ya``ni daryo
ortidagi yerlar deb atashadi Uning Mova-rounnaxrdagi faoliyati ikki boskichga
bulinadi.
1
Bu boskichda arablar Movarounnahrga fakat talon-chilik va
rakiblarning kuch-kudratini aniklash maksa-dida yurishlar olib borishadi.
2
Endi arablar movarounnaxr xududlarida istilo-chilik yurishlarini olib
borishadi.
Arablarning Movarounnahrga dastlabki yurishlari 654 yilda Maymurgga va
667 yilda Choganienga yurishlaridan boshlanadi. Arablar bundan tashkari
Buxoroga xam tez-tez xujumlar qilib turishar va har safar sulx tuzi-lib,katta
ulponlar undirib kaytishardi.
Arablarning Movarounnaxrni istilo kilishi 704 yilda Xuroson noibligiga
tayinlangan Kutayba ibn Muslim faoliyati bilan boglik. U uz faoliyatini 705 yilda
Balxni va uning atroflarini bosib olishdan boshlaydi. Mazkur xududlarni bosib
olgan Kutayba 706 yilda Poykandni istilo kiladi. Arablarning keyingi yurishlari
Buxoroga karatilgan bulib, 708-709 yillardagi urushlardan sung Buxoro
arablarning kul ostiga utadi. Kutayba Samarkand yurishiga tayergarlik kuraetgan
bir paytda Xorazmda aka-uka Xorazmshoxlarning taxt uchun kurashlari nati-
jasidagi ichki nizolar vujudga kelganidan xabar topadi. Bu erda Xorazmshoxning
ukasi Xurzod boshchiligida xalk galaeni vujudga kelgan edi. Kutayba Xorazmshox
suroviga binoan kuzgolonni bostiradi Xorazmshox esa Kutaybaga tobelik bildiradi
va shu bilan 711yilda Xorazm xam arablarning vassalligiga aylantiriladi. 712 yilda
Ku-tayba Xorazm va janubiy viloyatlardan olingan kushimcha kushin bilan
Samarkandga tashlanadi. Bir-ikki oylik kamaldan sung, Samarkand xam arablar
kul ostiga utadi. 713 yilda Kutayba bosib olgan xududlaridan 20000 kushin tuplab,
kushin safini kengaytiradi va Ustrushona va Xu-jand orkali Fargonaga yurish
kiladi. U Kog, Xujand, Kosonni zabt etib, 714 yilda Isfijobga yurish kiladi. 715
yilda esa, Fargona vodiysi tulik egallanib, Kash-gargacha etib borishadi. Xuddi shu
yili xalifalik taxtiga Kutaybaning ganimi Sulaymon utiradi. Sulaymonga kar-shi
kuzgolon kutargan Kutayba arab askarlari tomonidan uldiriladi va shu bilan
arablarning sharkka yurishi xam tuxtaydi.
Arab istilochilik yurishi Markaziy osiyo uchun bir kancha salbiy okibatlar
keltirib chikaradi. Yillar davomida yaratilgan boy madaniy meroslar barbod
kilinib, shaxar va kishloklarga ut kuyildi. Kuplab sugorish inshootla-rining barbod
kilinishi va maxalliy axoli vakillari-ning xalifalik kushini tarkibiga olinishi
urushlarda berilgan kurbonlar okibatida mamlakatda ishchi kuchiga bulgan extiej
tufayli mamlakat xujaligi butunlay izdan chikdi. Mamlakatda mavjud oltin,
kumush zaxiralari va kimmatbaxo buyumlar xalifalikka tashib ketildi.
104
O‟rta Osiyoda Sugdiyonada tarixga "ok kiyimliklar" eki Mukanna
kuzgoloni (775-776, 783-784 yoxud 782-783 yillar) nomi bilan kirgan xarakat
bulib utdi. Mukanna taxallus(yuziga parda tutgan) bulib, asli ismi Xoshim ibn
Xakim (eki Xakim al-A``vor ya``ni bir kuzli xakim) Narshaxiyning yozishicha u
eshligida kir yuvuvchilik kasbi bilan shugullangan.
Kuzgolonning boshlanishi 776 yil deb xisoblanadi. Mukanna odamlarga
xudo nomidan ish yuritaetganini il-gari odam atoda, Nuxda, Ibroximda, Musoda,
Isoda va Muxammad paygambarda bulganidek, uziga xudodan vaxiy namoen
bulganligini e``lon kildi. Mukannaning saf-doshlari orasidan asli arablardan
Abdullo ibn Amir de-gan kishi bulgan Mukanna uning kiziga uylangan edi.
Mukanna Abbosiylar xalifaligiga karshi kuzgolonni boshlashni unga ishonib
topshirdi. Abdulla ibn Amr Amudaredan utib, Kashkadare vodiysida Naxshab
(karshi) va Kesh (shaxrisabz) shaxarlariga boradi. U dexkonlar orasida xam,shaxar
axolisi orasida xam katta muvaffak-kiyat bilan targibot ishlari olib boradi.
Kuzgolonchilar uzlarining asli arab bulgan amirini uldiradilar. Kuz-golon
Kashkadaredan Zarafshon vodiysiga utadi. Buxoro atroflari kuzgolonning yirik
markazlaridan biri bulib koladi. Bu erda Buxorxudodlar Buned ibn Tuxshodaning
uzi Mukannani kullab-kuvvatladi. Sugdienada kuzgolon kulami kengayib
ketganida Mukanna uzining 36 nafar muridi bilan Amudaredan utib,Kesh
viloyatiga yul oldi. Xisor tizma togiga mansub sanam togida mustaxkam urna-shib
oldi. Kashkadare va Samarkandning kichik shaxar va kishloklari kun sayin birin-
ketin kuzgolonchilar to-moniga uta boshlaydi. U joylashib olgan Sanam kal``asini
kamal kilish Xirot amiri Said al-Xarashiyga topshi-rildi. Narshaxiyning ezishicha,
kal``a kamali 14 yilga chuzilgan. Lekin Beruniyning ezishicha umuman kuzgolon-
ning uzi 14 yil davom etgan. Uzok vakt kamaldan keyin Sanam kal``asi kulga
olinadi. Mukannaning ulgan sanasi xam turlicha 782-783, 783-784, 785-786 yil
806 yilda Markaziy osiyoda xalifalikka karshi kuzgolon kutarildi. Goya jixatdan bu
xarakat Mukanna an``analarini davom et-tirdi. U Nasaf, Buxoro, Ustrushona
Shosh, Xorazm va boshka viloyatlarni uz ichiga olgan katta xududni egalladi.
Uning boshida isenchi arab lashkarboshisi Rofe ibn Lays turgan. U Samarkandni
zabt etib, shu erda turib xarakatga boshchilik kildi Kuzgolon 810yilda bostirildi.
Arab xalifaligida IIIasrning oxiri, IXasrning bosh-lariga kelib, siesiy va
ijtimoiy-xaetda vujudga kelgan tanazzullar okibatida zaiflashuv yuzaga keldi. Bu
vaktda xalifalar xalk galaenlarini bostirishda maxalliy zado-gonlardan foydalanadi
va bu zadogonlar xizmatlari eva-ziga biror viloyatning noibi kilib tayinlangan. Bu
esa,maxalliy zadogonlarning davlat boshkaruvi ishlariga katnashishi uchun imkon
beradi.
Xuddi shunday jaraenlar vaktida Xurosonda maxalliy axoli vakillaridan
bulgan Toxir ibn Xusayn Xuroson noibligiga utiradi. Bu vokea 821yilda yuz
105
berib,Toxir xalifa Ma``munning taxtga chikishiga erdam bergan edi. Toxir bir
yildan sung xalifa nomini xutbadan chikarib tashlaydi va bu uning mustakillik
uchun intilishi edi. Bu yangi sulola 873yilgacha davom etib, mazkur yilda yana bir
boshka maxalliy sulola Safforiylar tomonidan tor-mor kilinadi.
IXasrning 2-chi yarmida Movarounnaxrda Somoniylar sulolasi paydo buldi.
Bu sulola asoschisi Somon bulib, uning xalifalik oldidagi xizmatlari evaziga
nabirala-riga Movarounnaxrning turli viloyatlari noiblik sifa-tida beriladi. Nuxga-
Samarkand, Axmadga - Fargona, Yaxega-Shosh va Ustrushona, Ilesga-Xirot
beriladi So-moniylar sulolasi noiblariga dastlab, Axmad 864 yilda, uning vafotidan
sung esa, ugli Nasr boshchilik kiladi. 873 yilda Buxoro axolisining taklifiga binoan
bu xudud xam Somoniylar boshkaruviga utib, unga Nasrning ukasi Ismoil noib
kilib, tayinlanadi Ismoil Nasrga buysun-may mustakil siesat yurgiza boshlaydi 886
yilda Nasr va Ismoil urtasida jang bulib, Ismoil engiladi lekin, ikki yildan sung
,bulib utgan keyingi tuknashuvda Is-moil galaba kozonadi va 892 yilgacha ya``ni
akasining va-fotigacha rasmiy ravishda Somoniylar xukmdori sifatida e``lon
kilinadi.
Ismoil taxtga utirgach, mamlakatda bir kancha soxalarda xarbiy davlat
boshkaruvi soxalarida isloxotlar utkazi-ladi. Ismoil somoniy 900 chi yilda Buxoro
yakinida Safforiylar kushinini maglubiyatga uchratadi va Xuroson Somoniylar
davlati tarkibiga kiradi Bu sulola 999chi yilgacha xukmronlik kilib shu yilda
Koraxonilar davlati xududlari koraxoniylar kul ostiga utadi.
Somoniylar davlatining urnida ikkita davlat bir-lashmasi paydo buladi.
Xullas, 1005 yili Somoniylar siesiy saxnadan butun-lay tushib ketdilar va
shu vaktdan boshlab Koraxoniylar endi Buxoro, Samarkand va umuman
Amudaregacha bulgan xududlarni xam boshkara boshlaganlar. Boshkacha kilib
ayiganda, XI asr boshlarida Turkiston bir kancha siesiy kuchlar tomonidan idora
etilgan. Sharkiy Turkiston, Toshkent, Isfijob, Fargona, Samarkand, Buxoro,
Choga-nien, Xuttalon viloyatlari koraxoniylar Amudarening chap soxilidagi erlar
to gaznagacha Xuroson, seyston viloyat-lari Gaznaviylar, Xorazm esa,
Xorazmshoxlar Orol den-gizidan shark va shimoldagi erlar ugizlar ittifoki to-
monidan boshkarilar edi. Yettisuv viloyatida yuksalishni boshlagan. Koraxoniylar
yukorida ta``kidlanganidek, ja-nub-garb yunalishlarida uz xukmronlik doiralarini
kengaytirib borganlar va buning natijasida Cherchen da-residan Xorazmgacha
bulgan xududni boshkara boshlagan Siesiy markaz sifatida esa, yuksalishlari
boshlangan uz tarixiy makonlaridagi katta shaxarlardan bulmish Bola-sogun va
nisbatan undan uzokda bulmagan. Kashgarni tan-laganlar Demak asosiy siesiy
markaz shu xududda mujas-samlashgan.
961 yili Somoniy xukmdor Abdulmalik ulimidan sung vazirlar taxtga
marxumning uglini utkazadilar. Bunga manba tili bilan aytganda "Somoniylar
106
xonadoni uchun maktovga loyik xizmatlar kilib kelgan xamda noiblik,
lashkarboshilik yulini tutgan" Alptegin karshilik kildi. Shu tarika davlat arkonlari
va Alptegin urtasidagi mu-xoliflik kuchayib avjiga chikadi. Lashkarboshi Buxoroni
tark etadi. Movarounnaxr bilan alokani uzgan Alptegin Gazna viloyatida uz
xukmronligini urnatadi. Uninng va-fotidan (963 y) sung Gaznada navbati bilan
Amr Isxok ibn alptegin, Amrbilgategin, Amr Piriy,Amr Sabukte-ginlar xukmronlik
kiladilar. Gaznaviylar sulolasiga asos solgan xam aslida ana shu Sabuktegin buladi.
Gazna-viylar mintakaning Movarounnaxr, Fargona, Yettisuv, sharkiy turkiston
kismlarida xukmron bulgan Koraxo-nilar bilan munosabatlari 1001yilgi M
Gaznaviy va Nasr koraxoniy urtasidagi kelishuvga binoan Amudare ikki tomon
manfaatlarini ajratib turuvchi chegara xi-soblangan.
Saljukiylar turkiy ugiz kavmi tarkibida dastlab xozirgi janubiy Kozogiston
xududiga tugri keladigan yaylovlardan Sirdarening urta okimidagi erlarda kuch-
manchi xaet kechirar edilar. Aslini aytganda xuddi shu vaktda Saljukiylar sulolasi
xali shakllanmagan edi. Boshkacha aytganda,Saljukiylar bu etnik nom emas.
Xasrda Balxash kulining janubidan to kuyi Volgagacha bulgan xududda turkiy
xalklardan bulmish ugizlar yashardilar. Ular kuplab kabila va uruglarga
bulinganlar. Ana shun-daylardan biri-kinik urugidan chikkan Saljuk ismli shaxs
uziningg fazilatlari bilimdonligi, abjirligi va mardligi orkasida obru-e``tibor
kozonib boradi va bir kancha ugiz kabilalari sardori katta xarbiy kuch boshligi
darajasiga erishadi. Iktisodiy-siesiy rakobat nati-jasida Saljuk uz tarafdorlari bilan
Sirdarening kuyi okimi chap kirgoklarida joylashgan. Jand viloyati yaki-niga kelib
urnashadi. Bu vokea taxminan Xasrning urta-larida sodir bulgan. Ular sunggi
Somoniylar
xukmdor-larini
xarbiy
jixatdan
kullab-kuvvatlaydilar.
Bu
esa,saljukiylarning Samarkand, Buxoro, Kesh viloyatla-riga borib urnashishlari
uchun shart-sharoit yaratdi. 1025yili ularning bir kismi M Gaznaviyning roziligi va
bir necha shartlari bilan Saraxs,farova va obivard atrofidagi yaylovlarni uzlariga
makon kiladilar. 1040 yili Dondonokon jangida ular Gaznaviylarga xal kiluvchi
zarbani beradilar. Saljukning nabirasi Tugrulbek (1038-1063 y) Xuroson xukmdori
bulib koladi va shu ta-rika dune saltanatlari tarixida yana bir kudratli sulo-laning
rasmiy yuksalish yuli boshlangan.
Sulton Malikshox xukmronligi davrida saltanat shar-kiy turkistondan urta
dengizgacha bulgan xududni uz ichiga olgan. Uning parchalanish jaraeni XIasrning
2-chi yarmida boshlanadi. Xorazmshox deyilganda, aslida Xorazm voxa-sida
xukmronlik
kilgan
sulola
vakili
tushuniladi.
Ya``ni
Xorazm
xukmdori(shoxi)ma``nosini anglatadi. Uzok asrlar davomida bu viloyatda bir kator
sulolalar Xorazmshoxlar unvoni ostida faoliyat kursatganliklarini bilamiz. Xo-
razm doirasidan tashkariga chikib,mamlakat mintaka mi-kesida ot surib va bu bilan
cheklanmasdan
boshkaruvning
saltanat
darajasiga
erishgan
sulola
bu-
107
Anushteginiylardir (1097-1231y) Chingizxon boskini arafasida Xorazmshoxlar
sulolasi dunening eng kudratli siesiy kuchlaridan biriga aylangandi. Orol
dengizidan Xind okeanigacha Irokdan sharkiy Turkistongacha bulgan ulkan xudud
takdiri Xorazmda xal bulardi. Sun`iy sugo-rishga katta e``tibor berilib, voxalar
imkonidan iloji boricha keng foydalanishga xarakat kilingan. Natijada
dexkonchilikning rivojlanishida uzilish bulmagan Max-sulot turlarining barchasi
etishtirilgan. Shaxarlarda xaet kaynab,savdo-sotik, xunarmandchilik rivojlangan.
Mamlakatda ishlab chikarilgan turli-xildagi gazlamalar zargarlik buyumlari kiyim-
kechaklar, gilam, poendoz, teri, jun, eg-moy, sovun, kurol-aslaxa va boshkalar
ichki xamda tashki bozorda xaridorgir edi.
XI-XI1 va XI11asr boshlari Markaziy osiyoda feodal tu-zumning muxim
boskichlaridan biri bulib,Markaziy osiyo sie-siy tarixida bir davr rivojlangan
feodal tuzumi dav-riga tugri keladi. Shuningdek bu davr Markaziy osiyoda sha-
xarlar va shaxar madaniyatining gurkirab usgan va ri-vojlangan tovar ishlab
chikarishning shu jumladan sav-doning(xalkaro savdoning) xam yuksak darajada
rivoj-langan davridir. Bu davr yakin va urta shark davlatida va Markaziy osiyo
shaxarlari uz tarakkieti bilan evropa shaxar-laridan uzib ketganlar. Bu jaraen
Markaziy osiyoning kuplab kadimiy markazlarida amalga oshirilgan arxeologik
tad-kikotlari natijalari orkali tasdiklanmokda.
XI-XI11 asrlar Markaziy osiyoning eng yirik shaxarlaridan biri Samarkand
xisoblangan. Markaziy osiyoning boshka sha-xarlari jumladan, Buxoro, Termiz,
Toshkent, Marv, Ur-ganchlar xam xududiy jixatdan bu davrda juda kengaygan. Bu
davrda xududiy shuningdek,iktisodiy va madaniy ji-xatdan nafakat yirik shaxarlar
balki voxa markazlari xisoblangan urta va kichik shaxarlar xam ildam tarakkiy
topgan. Masalan,Xuttal mulkligining poytaxti Xuttalon eki shimoliy Xurosondagi
shaxri islom va xokazolar bunga erkin misol bulaoladi. Shaxarlar tarakkieti uz
navbatida xunarmandchilik va ularning turlari tarak-kietiga katta ijobiy ta``sir
kursatdi.
108
Do'stlaringiz bilan baham: |