O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi muqimiy nomidagi qo‟qo‟n davlat pedagogika instituti “Boshlang`ich ta`lim metodikasi” kafedrasi

номустақил кесимлар деб аталади: Довул кўтарилиб, ѐмғир ѐғадиган бўлиб қолди. У келса, 
мен кетаман. Ҳар доим алоҳида қўллана оладиган гаплар таркибида қатнашадиган кесимлар 
эса мустақил кесимлар ҳисобланади: Дарс бошланди.
 Кесимлар қайси сўз туркуми билан ифодаланишига қараб 2 хил бўлади:   
1. Феъл-кесим қуйидагича ифодаланади: 
1) соф феъл билан: Каримжон мактабдан келди. 
2) сифатдош билан: Бу китобларнинг барчаси ўқилган. 
3) равишдош билан: Болта тушгунча, тўнка дам олади. (Мақол)
2. От-кесим қуйидагича ифодаланади: 
1) бош, жўналиш, ўрин-пайт, чиқиш келишигидаги отлар билан: Ўзбекистоннинг 
пойтахти - Тошкент. Бу совға укамга. Уйнинг калити онамда. Буларнинг ҳаммаси севинчдан. 
2) сифат билан: Шаҳар гўзал. 
3) олмош билан: Бу нарса ўз-ўзимники. 
4) отлашган сон билан: Икки ўн беш - бир ўттиз.
5) равиш билан: Дангасанинг важи кўп.
6) ундов сўз билан: Буйруқни бажармаганнинг ҳоли вой.
7) модал сўз билан: Унинг эзгу ниятлари бор. 
Кесимлар тузилишига кўра ҳам икки турга бўлинади: 
1. Содда кесим бир сўздан иборат бўлади: 
 1)  содда феъл-кесим: Мен келдим.
2) содда от-кесим: Уят ўлимдан қаттиқ.

---

2. Мураккаб кесим камида иккита сўздан тузилган бўлади: 
1) мураккаб феъл-кесим қуйидагича тузилади: 
а) кўмакчи феълли сўз қўшилмасидан иборат бўлади: Одамлар тарқала бошлади. 
б) сифатдош ва тўлиқсиз феълдан иборат бўлади. Машғулот ҳафтада бир марта ўтадиган 
бўлди. У келган эди.  
  в) ибора билан ифодаланади: Собир сўзининг устидан чиқди. 
2) мураккаб от-кесим қуйидагича тузилади: а) от, сифат, сон, олмош, равиш ҳамда "бўлмоқ" 
феъли ѐки тўлиқсиз феълдан иборат бўлади: Меҳнат қанча қийин бўлса, нони шунча ширин 
бўлади. 
б) йўқ, бор, оз, кўп, зарур, лозим, керак, даркор каби сўзлар ҳамда бўлмоқ феъли ѐки
тўлиқсиз феълдан иборат бўлади:  Узоқда кўринган шарпа бир зумда йўқ бўлди.
в) ҳаракат номи ҳамда керак, лозим каби сўзлардан иборат бўлади, бунда кесимни эга 
билан мослаштирувчи шахс-сон қўшимчалари ҳаракат номига қўшилади: Чойхона янги 
солинган қишки бинога кўчиб кириши ва байрамда очилиши керак эди. 
 
3-§. Боғлама 
От-кесимни эга билан боғловчи восита боғлама деб аталади. Боғлама -дир кесимлик 
қўшимчаси ( Меҳнатнинг нони шириндир), шу қўшимчага синоним бўлган бўлмоқ, ҳисобланади, 
саналади  феъллари (У киши менинг устозим ҳисобланади.), тўлиқсиз феъллар (У менинг дўстим 
эди.), шунингдек, от-кесимларга қўшилган шахс-сон қўшимчалари (Мен ўқувчиман.) билан 
ифодаланади.  
 
 
 4-§. Кесимлик сўзлари 
 
Айрим мустақил сўз туркумига мансуб бўлган сўзлар –моқ, –ш(-иш) қўшимчали 
ҳаракат номлари билан келиб кесим таркибида қатнашади. Бундай ўз мустақил маъносидан 
узоқлашиб, гапнинг фикрий маркази вазифасида келган сўзлар кесимлик сўзлари деб аталади 
(17; 96). Улар от (шарт), сифат (керак, зарур, лозим, даркор, мумкин, муҳим) туркумларига 
тегишли бўлиши мумкин: Бу ишни бажариш керак (лозим, зарур…)
 
5-§. Эга билан кесимнинг шахс ва сонда ўзаро мослиги