Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги алишер навоий номидаги

АЗОТЛИ ЎҒИТЛАР. Барча азотли ўғитлар тўртта гуруҳга бўлинади: 1) 
нитратли, 2) аммонийли , 3) аммонийли-нитратли,4) мочевина. 
Нитратли ўғитлар таркибида азот нитрат аниони (NO
3
- ) шаклида бўлади. 
Энг муҳим тузлари - NaNO
3
,Ca (NO
3
)
2
физиологик ишқорий реакцияга, нордон 
тупроқларда юқори самарадорликка эга. Нитрат шаклдаги азотли ўғитлар 
тупроқ қатлами бўйлаб тез тарқалади.
Шунинг учун ҳам кўп ишлатиладиган селитра аммоний нитрат ўғитини 
кузги шудгор қилишда тупроққа солиш тавсия қилинади. Чунки тез ювилиб 
кетади. Кузги шудгорлашда солиш учун азотнинг сувда секин эрийдиган 
кальций цианамид каби шаклларидан фойдаланиш мумкин. Азот ўғитларидан 
фойдаланишда, уларнинг исроф бўлишини ҳам ҳисобга олиш айниқса 
муҳимдир. Азотнинг тез эрийдиган нитрат тузларининг самарадорлиги 
экинларнинг вегетация даврида ишлатилганда юқори даражага эга бўлади. 
Аммоний ва аммиак ўғитлари таркибида азот асосан катион (NH
4
+
,NH
3
+
шаклида бўлади. Энг муҳим ўғитлари аммоний сульфат (NH
4
)
2
SO
4
суюқ 
,сувсиз аммиак (таркибида 82,2% азоти бор) ва аммиакли сув (NH
4
OH
-

---

147 
аммиакнинг 25% сувли эритмаси). Булар физиологик нордон реакцияли 
бўлганликлари учун кам ишқорий реакцияга эга,тупроқларда юқори 
самарадорликка эга. Агар нордон тупроқларга солиш зарур бўлса, у ҳолда 
қўшимча оҳаклаш ҳам талаб этилади. 
Аммонийли - нитратли ўғитлар таркибидан ўсимликлар катионини ва 
анионини ҳам ўзлаштириши мумкин. Бунинг асосий вакили аммиакли селитра 
- NH
4
NO
3
бўлиб, таркибида 34% азот бўлади. Бу ўғит нейтрал ёки кам 
ишқорий реакцияга эга тупроқларда яхши натижа беради. Ўзбекистон 
шароитида азотли ўғитлардан энг кўп ишлатиладигани аммоний селитрадир 
(NH
4
NO
3
) . Лекин бу ўғитни ҳам шудгорлашдан олдин солиш тавсия 
этилмайди. Чунки жуда тез эрийди. 
Мочевина (карбамид) СО (NH
2
)
2
- таркибида 46% яқин азот бўлади, паст 
ишқорий реакцияга эга. 
Азотли ўғитлар тупроқда ўз таъсирини узоқ сақламайди ва кўп 
тўпланмайди. Чунки улар тез эрувчан бўлганлги учун тупроқнинг чуқур 
қатламларига тушади ёки ювилиб кетади. Бундан ташқари уларнинг маълум 
миқдори денитрификацияга учрайди, яъни тупроқ микроорганизмлари 
томонидан молекуляр азотга айланиб ҳавога учиб кетади. Шунинг учун ҳам 
уларга 
нитрификация 
ингибиторларини 
қўшганда 
азот 
ўғитларининг 
самарадорлиги ошади.