Toshkent kimyo-texnologiya instituti oziq-ovqat mahsulotlari texnologiyasi fakulteti

24-MA’RUZA 
 
SOVUN IShLAB ChIQARISh UCHUN XOMAShYo VA YORDAMCHI 
MATERIALLARI 
 
Reja:  Yog‘li  xom-ashyo.  Yordamchi  materiallar.  Retseptura  tuzish.  Xo‘jalik 
sovuni yog‘li retsepturasi. Atir sovun yog‘li retsepturasi.
 
 
Yog‘li  xomashyo.  Sovun  sifati  ishlatiladigan  yog‘lar  sifatiga  bog‘liq 
bo‘ladi.Atir  sovuniga  ishlatiladigan  xomashyolarga  yuqori  talablar  quyiladi.  To‘q 
rangli yokimsiz hidli xomashyolar xo‘jalik sovunga ishlatiladi. Xayvon yog‘lari: qo‘y, 
mol yog‘lari sovun uchun kimmatli xomashyo hisoblanadi, ayniksa atir sovun uchun. 
Texnik xayvon yog‘lari – xo‘jalik  va atir sovunlarga ishlatiladi. Ularni tarkibida yog‘ 
bo‘lgan  xomashyolarni  qizdirish  usuli  bilan  olinadi.  Kokos  va  palma  yadro  moylari 
atir  sovuni  uchun  ishlatiladi.  Ularda  52  %  gacha  laurin  va  19  %  gacha  miristin 
kislotasi bor. Bu yog‘lar sovunning qayishqoqligini oshiradi. Palma yog‘i yog‘ kislota 
tuzilishiga  qaraganda  hayvon  yog‘lariga  yakin  va  atir  sovun  olishi  uchun  ishlatiladi. 
Salomas  –  yuqori  titrlisi  (46-48
0
C)  xo‘jalik  sovuni  uchun,  past  titrlisi  (39-42
0
C)  atir 
sovun  uchun  ishlatiladi.  Soapstokdan  olinadigan  yog‘  kislotalari  distillangan  holida 
ishlatiladi.  Sintetik  yog‘  kislotalari  sovun  pishirishda    tabiiy  yog‘  kislotalari  o‘rniga 
ishlatiladi.  Fraksiyasi  C
10
-  C
16
  bo‘lganlar  kokos  yog‘i  o‘rniga,  C
17
-C
20
  qattiq  yog‘ 
o‘rniga ishlatiladi.  
Sintetik yog‘ kislotalarni kamchiligi: 
C
10
-C
16
  fraksiyasi  tarkibida  4-5  %  past  molekulali  C
5
-C
9
  kislotalar  bo‘lib,  ularni 
sovuni  ko‘piklamaydi  va  yuvish  qobiliyatiga  ega  emas,  bundan  tashqari  bu 
sovunlarning suvdagi eritmalari odam terisiga ta’sir qiladi, terini  quritadi.  
C
17
-C
20
 fraksiyali sintetik yog‘ kislotalar (SYoK) tarkibida 15-20 % yuqori molekulali 
yog‘ kislotalari (C
25
 gacha) bo‘lib, ularni sovuni suvda yaxshi erimaydi va past yuvish 
qobiliyatiga ega. Shu sababdan sintetik yog‘ kislotalari sovun pishirishda tabiiy yog‘ 
kislotalarini  to‘la  qonli  o‘rnini  bosa  olmaydi.  Sifatli  sovun  olish  uchun  sintetik  yog‘ 
kislotalari tarkibida asosan C
12
-C
16
 va C
17
-C
18
 fraksiyali kislotalar va yuqorida sanab 
o‘tilgan aralashmalardan holi bo‘lishi lozim. 
SYoK  katalizator  ishtiroqida  parafinni  kislorod  bilan  oksidlash  natijasida 
olinadi.  Katalizator  sifatida  0,2%  kaliy  permaganat  yoki  marganetsning  oksidlari 
ishlatiladi.  Oksidlanish  jarayonida  parafin  molekulasi  kislorod  bilan  bog‘lanadi, 
bog‘lar har joyidan uziladi va ikkita yog‘ kislota molekulasi hosil bo‘ladi. 
CH
3
 – (CH
2
)
n
 – CH
2
 – CH
2
(CH
2
)
m
 CH
3
 + 50
2
 
                                   parafin 
- CH
3
 (CH
2
)
n
 COOH + CH
3
 (CH
2
)
m
 COON + H
2
O 
                                  yo.k.                              yo.k. 
 

---

 
147 
Yog‘  o‘rinbosarlari    (kanifol,  tal  yog‘i,  neft  kislotalari)  ayrim  xo‘jalik  sovunlari 
olishda ishlatiladi. 
Soapstokni distillangan yog‘ kislotalari xo‘jalik va atir sovun olishda ishlatiladi.