Toshkent kimyo-texnologiya instituti oziq-ovqat mahsulotlari texnologiyasi fakulteti

Sovun  olish  usullari.  Sovun  yog‘  kislotalarini  o‘yuvchi  va  karbonatli 
ishqorlar bilan neytrallash tufayli hosil bo‘ladi. 
 
RCOOH+NaOH            RCOONa+H
2
O 
 
2RCOOH+ Na
2
CO
3          
     2RCOONa+CO
2
+H
2
O 
 
Shuningdek sovun neytral yog‘larni sovunlanishi natijasida ham hosil bo‘ladi. 
CH
2
OCOR                                 CH
2
OH 
 | 
 
 
 
 
  | 
CHOCOR  + 3NaOH                CHOH         +           3RCOONa 
 | 
 
 
 
 
  | 
CH
2
OCOR                                 CH
2
OH 
 

---

 
137 
Suyuq sovun olishda kaliy karbonat va kaliy gidroksiddan foydalaniladi. 
Etonolaminli sovunni olish reaksiyasi quyidagicha bo‘ladi: 
 
RCOOH+N (CH
2
CH
2
OH)
3
           RCOONH (CH
2
CH
2
OH)
3 
                                  
Uch etonolamin                       Etonolaminli sovun 
 
Sovun  olishni  har  qanday  usulida,  nordon  sovun  hosil  bo‘lishini  oldini  olish 
maqsadida, sovunlanish jarayoni ortiqcha ishqor ishtirokida olib boriladi. 
Nordon sovun hosil bo‘lishi quyidagi reaksiya bilan ifodalanadi. 
 
RCOONa + RCOOH = RCOONa · RCOOH 
                                                                   nordon sovun 
Yog‘lar  va  ishqorlarni  tuzilishiga  ko‘ra,  sovun  qattiq,  yumshoq  yoki  malham 
holida  bo‘lishi  mumkin.  Qattiq  yog‘  kislotalaridan  qattiq  sovun,  yumshoq  yog‘ 
kislotalaridan  yumshoq  va  malham  simon  sovun  chiqadi.  Bundan  tashqari  natriyli 
sovunga nisbatan kaliyli sovun yumshoq bo‘ladi. 
Sovunning fizik-kimyoviy xossalari 
 Eruvchanlik.  Sovun  spirtda,  issiq  suvda  yaxshi  eriydi  va  natriyli  sovunlarga 
qaraganda kaliyli sovunlar yaxshi eriydi. Sovun molekulasidagi uglerod atomi sonini 
ko‘payishi,  uning  eruvchanligini  kamayishiga  olib  keladi.  Dietil  efirida,  benzinda, 
atsetonda  sovun  erimaydi.  Tuyingan    yog‘  kislotalari  sovunlariga  nisbatan 
to‘yinmagan yog‘ kislotalari sovunlari yaxshi eriydi va harorat oshganda eruvchanlik 
ortadi.  Nordon  sovunlar  suvda  qiyin  eriydi,  lekin  qutbsiz  erituvchilarda  yaxshi  erish 
qobiliyatiga ega. 
Elektro‘tkazuvchanlik.  Sovunlarning  suvdagi  eritmasi  elektr  toki  o‘tkazish 
xususiyatiga  egadir.  Bu  xususiyat  sovun  molekulalarini  dissotsiatsiyasi  bilan 
tushuntiriladi. 
             
RCOONa              RCOO
-
  + Na
+ 
 
Harorat ko‘tarilganda elektr o‘tkazish ortadi. Sovun eritmasiga elektrolit qo‘shilganda 
elektro‘tkazuvchanlik ortadi. 
Zichlik.  Sovunlarning  zichligi  tabiatiga,  sovutish  sharoitiga  ko‘ra  960-1020  kg/m
2
 
oraliqda bo‘ladi. 
Erish  harorati.  Suvsiz  sovunlarni  erish  harorati  225-270
0
C  ga  teng.  60%  li  sovunni 
erish harorati  100
0
S dan past. 
Gigroskopiklik.  Sovunlar  nam  tortish,  bo‘kish,  xususiyatlariga  ega,  bunda  issiqlik 
ajralib  chiqadi.  Natriyli  sovunlarga  qaraganda,  kaliyli  sovunlarni  gigroskopikligi 
yuqori bo‘ladi. 
Sovun gidrolizi. Suvli eritmalarda sovun gidrolizlanadi: 
RCOONa  + H
2
O  === RCOOH  + NaOH 

---

 
138 
Gidroliz darajasi sovunning tabiatiga, eritmaning konsentratsiyasiga, haroratiga 
bog‘liq.  Konsentratsiya  pasayganda  gidroliz  kuchayadi.  Harorat  ortganda  sovunning 
gidrolizlanishi  ham  ortadi.  Eritmaga  ishqor  va  spirt  qo‘shilganda  gidrolizlanish 
pasayadi. 
Kislotalarni  sovunga  ta’siri.  Kislota  ta’sirida  erkin  yog‘  kislotalari  ajralib  chiqish 
bilan parchalanadi. 
2RCOONa + H
2
SO
4
          2RCOOH  + Na
2
SO
4 
 
Hosil  bo‘lgan  erkin  yog‘  kislotasi  neytral  sovun  bilan  reaksiyaga  kirishib 
nordon sovun hosil qilishi mumkin. Sovunni to‘liq parchalanishi uchun uni uzoq vaqt 
qaytanish lozim. 
Qovushqoqlik.  To‘yinmagan  yog‘  kislotalari  sovunlariga  qaraganda  tuyingan  yog‘ 
kislotalar  sovunlari  ko‘proq  qovishqoqlikka  ega.  Harorat  pasayganda  sovun 
eritmalarini kiritirilishi sovun eritmalarini qovishqoqligini oshiradi. Buning natijasida 
yadro va sovun osti ishqori hosil bo‘ladi.