Microsoft Word Сопорбоева Севара бми

Tadqiqotning  uslub  va  uslubiyati.  Bitiruv  malakaviy  ishni    yozish 

jarayonida  O’zbekiston Respublikasining qonunlari, Vazirlar mahkamasi qarorlari, 

turli soxa  olimlarning mavzu doirasida olib borgan tadqiqotlaridan  foydalanildi.   

Shuningdek  tahlil  yuritishda  induktsiya,  deduktsiya,  tahlil  va  bog`liqlik, 

mavsumiylikdan  aniqlikka  siljish  usullari  bilan bir  qatorda  analiz,  sintez,  statistik 

va matematik  ko’rsatkichlardan foydalanildi. 

---

6 

 

I.BOB.     SHARQMUTAFFAKIRLARINING   EKOLOGIK 

TARBIYAGA OID   G’OYALARINI   O’RGANISH    MASALARI. 

1.1.Sharq mutafakkirlarining ekologik tarbiyaga oid qarashlari. 

Shu muqaddas zaminimizda yashagan ulug’ ajdodlarimiz bundan ko’p asrlar ilgari 

hozirgi  zamonaviy  ilm-fanga  poydevor  qo’yib,  uni  rivojlantirishga  beqiyos  hissa 

qo’shgan.  Xususan,  ular  matematika,  astranomiya,  geodeziya,  geografiya,  tarix, 

arifmetika,  tibbiyot,  falsafa  va  tilshunoslik  sohalaridagi  qomusiy  ishlari,  ixtirolari 

bilan  jahon  sivilizatsiyasi  ravnaqida  o’chmas  iz  qoldirganlar.  g’arbda  “Nur 

Sharqdan  taraladi”  degan  iboraning  paydo  bo’lgani  ham  bejiz  emas.  Insonni 

qurshab  turgan  tabiat,  uning  paydo  bo’lishi  va  rivojlanishi  qonuniyatlarini 

fahmlash  ilmiy  bilish  amaliyotida  katta  ahamiyat  kasb  etadi.  Tabiat  doimiy 

harakatda, to’xtovsiz o’zgarish va rivojlanishdadir. Kishilik jamiyati moddiy olam 

tadrijiy  taraqqiyotining  qonuniy  mahsulidir.  Inson  oldin  tabiatga  shogird  bo’ladi, 

so`ngra u tabiat ustidan hukumronlik qila boshlaydi.  

Inson  jismonan  va  aqlan  rivojlanishi  natijasida  tabiatga  ozor  berib,  ekologik 

muammolarini  yuzaga  keltiradi.  Jamiyat -  tabiatning tarkibiy qismi.  Tabiat, inson 

va  jamiyat  o’rtasidagi  o’zaro  aloqadorliklar  tavsiflari  ilgaridan  mavjud  bo’lgan. 

Jamiyat  taraqqiyotining  turli  davrlarida  inson  bilan  tabiiy    muhit  o’rtasidagi 

munosabatlar  turlicha  kechgan.    Muhammad  ibn  Muso  al-XorazmiyAbu  Nasr 

Farobiy,  Abu  Ali  ibn  Sino  Ahmad  Farg’oniy,  al-Hakim  at-Termiziy,    Zahiriddin  

Muhammad  Bobur,Mirzo  Ulug’bek,  Alisher  Navoiy,  kabi  bobokalonlarimizdan 

qolgan  ilmiy  ma’naviy  meros  sharq  uyg’onish  davrining  durdonalari  maqomida 

dunyo ahli tomonidan haqli ravishda tan olingan ayniqsa, Markaziy Osiyo o’rta asr 

ilmiy  madaniy  markazlaridan  biri  sifatida  boshqa  mintaqalardagi  ilmiy  rivojlanis 

jarayoniga ijobiy ta`sir ko’rsatgani jahon ilm-fanidao’ztasdig’initopgan.  

2014 yilning may oyida Samarqandda dunyoning ellikka yaqin mamlakatidan 

kelgan olimlar, nufuzli xalqaro tashkilotlar va ilmiy markazlar vakillari, ekspertlar 

ishtirokida  “O’rta  asrlar  sharq  allomallari  va  mutafakkirlarining  tarixiy  merosi, 

uning zamonaviy sivilizatsiya  rivojidagi ro’li va ahamiyati” mavzuida o`tkazilgan 

---

7 

 

xalqaro  konferensiya  va  O`zbekistonning  birinchi  Prezidenti  I.  A.  Karimovning 

uning  ochilish  marosimidagi  ma`ruzasi  ulug’  ajdodlarimizning  ana  shunday  boy 

ma`naviy merosi ahamiyatini yana bir karra chuqur anglash imkonini berdi. 

 

          O’rta  asrlarda  O’rta  Osiyoda  yashab,  ijod  qilgan  olimlar  hali  ekologiya 

atamasi  dunyoga  kelmagan  davrda  tabiat  va  undagi  muvozanat,  o’simlik  va 

hayvonlar dunyosi, tabiatini e`zozlash haqida o’zlarining qimmatli ilmiy me’rosini 

qoldirgan.  Tabiat  hodisalariga  oid  takomillashib,  tadrijiy  rivojlanib  borgan 

tushuncha va ta’limotlar, insonning tabiyat bilan bog’liqligi to’risidagi ma’lumotlar 

ilk marotaba “Avesto” hamda Sharq Renessanisi davrida ijod qilgan mutafakkirlar 

asarlarida o’z ifodasini topgan. 

Bugungi  kunda  tabiatni  muhofaza  qilish,  ekologik  xavfsizlik  masalalari  jahon 

hamjamiyatining umumiy global muammosiga aylandi. Mamlakatimizda o‘tgan 

davr  mobaynida  jamiyat  hayotining  barcha  sohalarini  isloh  qilish  barobarida, 

fuqarolarga  ekologik  barqaror  hayot  sharoitini  yaratish  davlat  siyosatining 

ustuvor  yo‘nalishiga  aylandi.  Ko‘zlangan  maqsadga  erishish  yo‘lida  ekologik 

tarbiyaning  jamiyat  ma’naviy  hayoti  bilan  aloqadorligi  masalalari,  xususan, 

yoshlarda  ekologik  bilim  va  tushunchani  tarbiyalashda  milliy  qadriyatlardan 

foydalanish  masalalari  dolzarb ahamiyat  kasb  etmoqda.  Ekologik  tarbiya  inson 

va  tabiat  munosabatlarini  hayotiy  timsollarda  aks  ettirish  orqali  yoshlarning 

ekoma’naviy-madaniy  saviyasi  darajasi  hamda  dunyoqarashini  ifodalash  bilan 

birga,  inson  shaxsini  tarbiyalash  vazifasini  ham  bajaradi.[9]  Zero,  har  bir  yosh 

nafaqat  yetuk  va  barkamol  bo‘lishi,  shu  bilan  birga  atrof  muhitga  odilona 

munosabatda  bo‘lib,  tabiat  qonun-qoidalarini  o‘z  ichki  kechinmalaridek  qabul 

qilsa, ya’ni tabiat bilan hamohang, uyg’unlashgan holda faoliyat olib borsagina 

u tom ma’noda yuksak ma’naviyat va madaniyatga erisha oladi.   

Tabiatni  e’zozlash,  zaminni  ulug’lash  o‘tmish  davrlardan,  moziydan 

boshlanib,  ajdodlardan-avlodlarga,  asrlardan  asrlarga  o‘tib,  boyib,  sayqal  topib 

hozirgacha  davom  etib  kelayotgan  sharqona,  o‘zbekona  hikmatlar,  tuzuklar, 

ta’limotlar, falsafiy qarashlar, milliy qadriyatlar, milliy udum va an’analarda o‘z 

aksini  topgan.  Bularni  o‘rganish  orqali  yoshlar  tabiat  va  inson  o‘rtasidagi 

---

8 

 

munosabat,  ularning  o‘zaro  aloqadorlik  va  birlik  mohiyatini,  atrof  muhitga 

munosabatni,  tabiat  muhofazasi  yo‘lida  amalga  oshirilayotgan  xatti-

harakatlarini  tahlil  etib,  ekologik  muammolarning  kelib  chiqishiga  sabab 

bo‘lgan  omillarni  aniqlashga  harakat  qiladi.  Mazkur  holat  esa  yoshlarda 

ekologik bilim va tushunchalarning shakllanishiga zamin hozirlaydi. 

Jahon miqyosida  yoshlar  tarbiyasiga  e’tibor  qadim-qadimdan boshlanadi. 

Uning  namoyondalari  qadimgi  grek  olimlari  Arximed,  Aristotel,  Suqrot, 

Platonlar  yoshlar  tomonidan  bilimlarini  ixtiyoriy,  faol  o‘zlashtirilishi 

ahamiyatini  chuqur  va  har  tomonlama  asoslab  berganlar.  Ayniqsa,  Markaziy 

Osiyoda  yoshlar  tarbiyasi,  atrof  muhit,  tabiiy  sharoitlar,  ularning  o‘zgarishi, 

inson  va  tabiat  o‘rtasidagi  munosabatning  mavjud  holati,  tabiatning  insonning 

ma’naviy  jihatdan  shakllanishiga  ko‘rsatayotgan  ta’siri  masalalari  qadimgi 

ta’limotlar va mutafakkirlarning qarashlarida aks etgandir.  

Masalan,  Zardushtiylikning  muqaddas  kitobi  “Avesto”  da  yer,  tuproq, 

daryolar, ko‘llar bog’lar, tog’lar, o‘simligu-giyohlar madh etilgan. Ona zaminni 

ulug’lash,  suvni  hayot  manbai deb qadrlash, quyosh, olov  va  havoni  e’zozlash-

bular  “Avesto”dagi  markaziy  masalalardan  bo‘lib  hisoblanadi.  Zardushtiylik 

ta’limotiga ko‘ra, har bir kishi ruhan va xulqan komilligi uning yaxshilikka yuz 

tutib,  rost  yo‘lni  tanlab,  dunyoviy  bilimlarni  o‘rganib,  o‘z  kasbini  e’zozlagan 

holda Axuramazda farzlarini nechog’lik ado etishi bilan belgilanadi. Zero, qo‘sh 

haydab, don ekkan, chorvani parvarishlab, cho‘lda bog’ yaratgan, yerning zaxini 

qochirib,  sho‘rini  yuvib,  ziroat  ekkan  zardo‘shtiyning  ravoni  pok,  xulqi  xush, 

amali  chin  bo‘lishi  bilan  ko‘rsatilgan.  Zardushtiylik  ta’limoti  bo‘yicha,  suv  va 

havoni iflos qilish, suvga nopok narsalarni tashlash qat’iyan man etilgan. Anhor 

va  ariq  bo‘ylarida  mol  boqish,  otlarni  bolashga  ruxsat  berilmagan.  Suvga 

tupurish,  supurgida  suvga  axlat  supurish,  toza qilib  yuvilmagan  idishlarda  ariq 

va  hovuzlardan  suv  olish,  nopok  holda  suvga  qarash  ajdodlarimiz  diniy 

e’tiqodlari bo‘yicha odob-axloqqa xilof tarzda baholangan.[11] 

Atrof – muhitni asrash, uning musaffoligini ta’minlash ekologik muammo 

bo‘lib,  uni  yoshlar  ongiga  singdirish  hozirgi  dolzarb  masalalardan  biridir. 

---

9 

 

Ma’lumki,  buyuk  mutaffakkirlarimiz  bu  sohada  ko‘zga  ko‘rinarli,  katta  ishlar 

qilgan. O‘rta asrlarda yashab ijod etgan sharq allomalaridan Muhammad  Muso al-

Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy, Abu Ali ibn Sino, Abu Rayxon Beruniy,  Zahriddin 

Muhammad Bobur kabilar hamda XIX-XX asrlarda yashab ijod etgan tadqiqodchi, 

olim,  mutafakkirlarimiz  tabiat  fanlarining  rivojlanishiga  o‘z  hissalarini 

qo‘shganlar.