Neft-gazkimyo sanoati texnologiyasi

4-modul. Og’ir neft mahsulotlariga qo’yiladigan ekspluatastion talablar 
 
21-mavzu. Neft bitumlari. 
 
Bitumlarni  iste’mol  qilish  barcha  mamlakatlarda  to’xtovsiz  o’sib  bormoqda. 
Bitum  asosan  sanoat  qurilishida,  uy-joy    qurilishida  va  yo’llar  qurilishida,  xamda 
ta’mirlashda  ishlatiladi.  Bitumdan  yasalgan  apparatlar  (toshlarini  yopish  uchun 
ishlatiladigan  materiallar)  xuddi  shunday  betondan  yasalgan  materiallardan  2-2,5 
marta arzondir. 
Bitumlar qora plastik neft mahsuloti bo’lib markasi va ishlatish soxasiga  qarab 
suyuq, yarim  qattiq va qattiq bo’ladi. Bitumlar barcha neft mahsulotlarga qaraganda 
yopishqoqligi yuqoriroq. 
Fizik-kimyoviy  xossalariga  ko’ra  bitumlar  asfalten  va  yuqori  molekulyar 
smolani  moylardagi  assostirlangan  birikmasi  va  plastmolekulyar  smolalarning 
murakkab kolloid sistemasidir. Asfaltenlar moylar va smolalar bilan qanday nisbatda 
ekanligiga qarab mustaxkam karkasli yoki aloxida-aloxida misstellali birikmalar xosil 
qiladi.  Moylar smolalarni eritadi, asfaltenlarni esa shishirtiradi. 
Bitumlarga  umuman  va  yo’l  qurilishida  ishlatiladigan  bitumlarga  nisbatan 
qo’yilgan  talablarnng  asosiy  vazifasi  mineral  materiallarni  (qum,  tosh)  bir-biriga 
yopishtirish, ularga gidrofob xususiyatini berish va zarrachalar orasidagi bo’shliqlarni 
to’ldirishdir.  Shuning  uchun  asfaltlangan  yo’llarni  mustaxkamligi  va  uzoq  vaqt 
ishlashga chidamliligi bitumlarning sifatiga bogliqdir. 
Yo’l qurilishida ishlatiladigan bitumlarga quyidagi talablar  qo’yiladi:  
Sovuqqa  chidamli  bo’lishi  kerak  yoki  sovuqda  o’z  egiluvchanligini 
yo’qotmasligi kerak. Xarakat qilayotgan transportning ta’siriga, ya’ni siqilish, uzilish, 
urilishlarga  chidamli  bo’lishi  kerak.  Mineral  materiallarning  quruq  yoki  nam  yuzasi 
bilan yaxshi yopishishini ta’minlashi kerak. 
Uzoq vaqt davomida o’zining boshlangich yopishqoqligini va mustaxkamligini 
saqlashi  kerak.  Qurilishda  ishlatiladigan    bitumlar  elastik  bo’lmasalar  xam  nisbatan 
qattiqroq bo’lishi kerak.  

---

147 
 
Ekspluatastiya  jarayonida  bitumlar  quyosh  ta’sirida  havodagi  kislorod,  issiq 
sovuq  haroratni  keskin  o’zgarishi  va  dinamik  kuchlarini  zo’rayishni  (ortishi) 
natijasida  maydalanib  ketadi.  Bitumni  kolloid  tuzilishi  buziladi,  smola,  asfaltenlar 
karben va karboidlarga o’tadi, bitum yaxlit ko’rpa xosil qilish qobiliyatini yo’qotadi, 
mo’rt bo’lib qoladi. Bundan tashqari materiallarga - tosh, qumlarga yopishish sifatini 
yo’qotadi.  Bu  esa  o’z  navbatida  yo’llarni,  truboprovodlarni  izolyastiyasini,  tomga 
yopiladigan to’llarni bizilishiga olib keladi. 
Yo’l qurilishi  uchun tez, o’rta, sekin qotuvchi bitum  markalari:  BG, SG, MG, 
xamda  sifati  yaxshilangan  yopishqoq  bitum  (BND)  ishlatilsa,  sanoat  va  fuqarolar 
qurilishi uchun - BN markali neft bitumlari qo’llaniladi.  
Tayyor  bitumlarni  ekpluatastiya  xususiyatlari  bir  qancha  ko’rsatkichlar 
bo’yicha tekshirib turiladi: 
Ninani 25
o
S dagi bitumga botishi  (MM) chuqurligi bilan. 
Yumshash harorati bilan (
o
S), (uzuk va shar usuli). 
Cho’ziluvchanligi, 25
o
S. 
Mo’rtlik harorati, 
o
S. 
Kogeziya (MPa 20
o
Sda) va adgeziya bilan. 
Ignani 
bitumga 
botishi 
va 
yumshashi 
uni 
qattiqligin 
ko’rsatadi, 
cho’ziluvchanligi  uni  elastikligini  ko’rsatadi.  Kogeziya-bitumni  yuqa  qatlamini 
uzilishiga  sinalgandagi  mustaxkamligini  belgilasa,  mo’rtlik  harorati  uni  sovuqqa 
chidamliligini  ko’rsatadi.  Adgeziya  -  bu  bitumni  minerallarga  yopishqoqlik 
xususiyatini ko’rsatadi va sifatiga qarab belgilanadi. 
Yo’l  qurilishida  ishlatiladigan  cho’ziluvchan  bitumlarga  qo’yilgan  texnik 
talablar jadvalda keltirilgan.