Навоий кон-металлургия комбинати навоий давлат кончилик институти “кимё-металлургия” факультети

типлари тўғрисида лекциялар» (1935) асарида иқтисодий масалаларни 
маданият ва социология муаммолари билан ўзаро алоқада, аммо асосан 
психологик таҳлил асосида тадқиқ этади. Сиѐсий-иқтисодий институтлар 
тўғрисидаги таълимот сифатида қаралади. Капиталистик ишлаб чиқаришни 
тартибга солиш зарурлиги, Митчелл таълимотининг бош хулосасидир. 
Митчелл институционализми Веблен назариясидан, биринчидан, 
танқидий эмаслиги билан, иккинчидан абстракт назарияси бўлмасдан ўша 
даврнинг эмпирик тадқиқоти эканлиги билан фарқ қилар эди. У ўз 
асарларида инқирозсиз «амалий цикл» масалаларига алоҳида эътибор бериб, 
инқирозларнинг ҳақиқий сабабларини бўяб кўрсатишга ўринган, пул 
муомаласи муаммоларини диққат марказида тўтган. Молия ва пул 
муомаласи институтларини инсонлар ҳулқини тушунтириш учун 
фойдаланилади. Унингча, тадбиркорлар жамият манфаатлари эмас, балки ўз 
фойдаларини кўпайтириш учун ҳаракат қиладилар ва бу аҳлоқий ҳаракат 
оқланади, мавжуд институция (давлат, мулк ва бошқалар) бунга имкон 
беради. 
Инсоний жамият ривожи айрим индивидлар тараққиѐти шаклида эмас, 
балки жамият аъзоларининг коллектив алоқаларининг такомиллашуви 
сифатида 
ҳарактерланади. 
Бу 
алоқалар 
такомиллашуви 
шу 
институцияларнинг эволюцияси, давлат институтлариниг ривожи ҳамда 
уларнинг иқтисодиѐтга аралашуви деб қаралади. Капитализм қарама-
қаршиликларини ечишда давлат йўли билан тартибга солиш энг қулай 
восита деб қаралади. Иқтисодиѐтни ўрганишда математика ва статистикани 
кенг қўллаш йўли билан, Митчелл «кичик ва катта цикллар» давомийлигини 
ҳисоблаб чиқди. У ўзининг ҳисоб-китобларига асосланиб, капитализмнинг 
инқирозсиз ривожланиш модели лойиҳасини яратди. Бу олимнинг 
тадқиқотларидаги ижобий томонлар шундан иборатки, мамлакатларнинг 
миллий хўжаликлари бўйича бой фактик материаллар тўпланди, улар 
асосида натурал ва қиймат кўрсаткичларининг ривожланиб борувчи 
қаторлари яратилдики, «динамик қаторлар» таҳлили номини олди. Бу таҳлил 
асосида олинган жамловчи кўрсаткич ва индекслар иқтисодиѐтдаги ҳақиқий 
аҳволни акс эттирган ва капиталистик конъюнктурани, айниқса ишлаб 
чиқаришнинг айрим тармоқларидаги ҳолатни баҳолашlда улардан 
фойдаланилган. 
Бу йўналиш тарафдорлари циклларни ўзаро алоқадор параметрларнинг 
таъсири оқибатида вужудга келади ва капиталистик ишлаб чиқариш 

---

126 
динамикасини белгилайди, деб қарайдилар. Шу сабабли улар циклларни 
тасодифий ягона ҳодиса эмас, балки доимий капитализм иқтисодиѐтига хос 
хусусият деб ҳисоблайдилар. Улар тадқиқот қилаѐтган омиллар қаторига 
биринчилардан бўлиб муомала соҳаси кўрсаткичларини қўядилар, яъни 
нархлар, акциялар курси, пул муомаласи ва бошқалар. 
Инқирозлар инкор этилади, бу амалий циклларни тан олиш билан 
исботланади (унда инқирозлар йўқ). Иқтисодий қаторларнинг назарий 
асосини бекаму-кўст деб бўлмайди. Масалан, 1929 йил арафасида Гарвард 
мактаби вакиллари томонидан берилган иқтисодий об-ҳаво прогнози 
(«Конъюнктур барометр») иқтисодиѐт равнақи - «prosperity» бўлган. Аммо 
амалда нима бўлгани ҳаммага маълум (1929-33 йиллардаги оғир инқироз). 
«Гарвард барометри» уч эгри чизиқдан иборат бўлиб, А) спекуляция 
индекси; B) бизнес индекси; С) пул бозори индексидир. Ўтган йиллар 
тажрибаси асосида эгри чизиқлар ҳаракати тўғри келмайдиган лагалар (вақт 
оралиғи) топилиб, «барометр» муаллифлари эгри чизиқларнинг янгидан 
четга чиқишини аниқлаш имкони борлигини ва шу йўл билан иқтисодий 
тушкунликни кўра билиш ва олдини олиш мумкин деб ўйлаганлар. 
Митчелл тадқиқотлари эмпирик ва институционал услубларнинг 
қоришмасидан иборат. У иқтисодий циклнинг амалдаги моделини 
лойиҳалаштиришга муваффақ бўла олмади.
У. Митчелл ўз устозининг илмий хизматлари ва унга бўлган чексиз 
ҳурмати сифатида «Веблен таълимоти» асарини яратди, унда устоз китоб ва 
мақолаларидан кўчирмалар кўп келтирилади, бу китоб Митчелл вафотидан 
кейин нашр этилган. 
Циклик (даврий) ўзгаришлар назариясига рус олими Н.Д.Кондратьев 
(1892-1938) катта ҳисса қўшди. У жаҳондаги етакчи капиталистик деб 
номланган мамлакатлар иқтисодиѐтининг кўп йиллик (100-150 йил) 
ривожланишини таҳлил этиб, бу ўзгаришларнинг бир йилдан кам (фаслий), 
3,5 йиллик, 7-11 йиллик савдо-всаноат ва 50-60 йиллик катта циклларини 
ажратиб берди. У 1929 йилдаги «Буюк депрессияни» олдиндан (прогноз) 
айтиб берган, аммо совет даврида «капитализм қачон ўлади» деган саволга 
«капитализм ўлар, аммо қачонлигини айта олмайман» деб жавоб берганлиги 
учун қатағонга учраган ва отилган. Бу олимнинг буюк хизматлари жаҳон 
иқтисодчилари томонидан юқори баҳоланган ва амалда қўлланилмоқда. 
Юқорида институционал йўналишнинг асосий ғоялари ва дастури 
кўриб чиқилган эди. Ҳозирги даврда ҳам бу йўналиш ғоялари долзарблигича 
қолмоқда. Таниқли иқтисодчининг ибораси билан айтганда, «Веблен 
костюми яхши ҳизмат қилмоқда ва у деярли эскирмаган». Бу йўналишнинг 
отаси Веблен томонидан илгари сурилган таълимотда ҳозирги замон 
жамиятини қайта қуриш, трансформация масалалари ниҳоятда муҳим 
ўринни эгаллайди. Уларнинг фикрича, илмий-техника тараққиѐти туфайли 
жамиятдаги социал қарама-қаршиликлар йўқолиб боради. Жамиятнинг 
конфликтларсиз эволюцияси, унинг индустриал жамиятдан постиндустриал, 
супериндустриал ѐки «неоиндустриал», информацион жамият сари ривожи 
рўй беради. Техник-иқтисодий омилларни мутлоқлаштириш туфайли янги 

---

127 
конвергенция назариясини илгари суриш имкони яратилди (Ж.К.Гэлбрейт, 
Питирим Сорокин - АҚШ, Раймонд Арон - Франция, Ян Тинберген - 
Нидерландия). 
«Индустриал», «постиндустриал» жамият назарияси икки социалистик 
ва капиталистик тизимни ягона тизимга келтирувчи «конвергенция» 
назариялари янгилик эмас. Масалан, XIX аср охирида немис иқтисодчиси 
(юқорида берилган) В.Зомбарт «Ҳозирги замон капитализми» асарида 
плюрализм, яъни турли социал тизимларни - капиталистик, социалистик, 
майда ишлаб чиқарувчиларни ягона плюралистик жамиятга бирлаштириш 
ғоясини айтган эди. 
Ж.К.Гэлбрейт асарларида бу фикрлар тўлароқ ифодасини топган. Унда 
иккала тизимда рўй бераѐтган умумий ўзгаришлар қайд этилади 
(режалаштиришдан фойдаланиш, давлат ва корпорация ўртасидаги 
фарқларнинг йўқолиб бориши, ташқи муҳитни ўрганиш, фан ва таълимнинг 
меҳнат тақсимоти ўсишида асосий омил эканлиги ва бошқалар). Аста-секин 
капитализмнинг «ѐмон» томонлари социализмнинг «яхши» хусусиятлари 
билан 
чирмашиб 
кетиши 
кераклиги 
айтилади, 
«капитализм 
трансформацияси» рўй бериши башорат қилинади.