P. I. Ivanov m. E. Zufarova umumiy psixologiya

A

  qo'zg'ovchisi 

bilan 

В

 reaksiyasi  o'rtasida  mustahkam  shartli  bog'lanish  — assotsiatsiya 

hosil  qilingan bo'lsa, bunday holda xuddi  shu 

L   q o ‘zg ‘ovchisi

 bilan yangi 

harakat reaksiyasi bo'lgan 

В о

 Vfasidagi assotsiatsiya qiyinchilik bilan hosil 

qilinadi.  Bu  yerda  assotsiativ tormozlanish  sodir bo'ladi.

Interferensiyaning  boshqacha  turi  ham  bo'lishi  mumkin.  Yangi 

malaka  qanday  bo'lmasin  hosil  qilinadi  va  mustahkamlanadi.  Lekin 

shunday  bo'Hshiga  qaramay,  ayni  shu  malakaning  qo'llanishi  kerak 

bo'lib qolgan paytda shu malaka bilan aloqasi bo'lgan stimul bor bo'lsa 

ham  bu  malakani  qayta  tiklashda  (demak,  qo'llanishda  ham)  biroz 

kechikish hosil bo'lishi  mumkin yoki bo'lmasa yangi malakaning o'rnini 

ilgari  mustahkamlangan,  ammo  hozir keraksiz  bo'lgan  malaka  egallab 

olishi  mumkin.  Masalan,  mashinistka  ba’zan  kerakli  harfning  o'miga 

ilgari  ishlangan  bo'lak  mashinka  klaviaturasining xuddi  shu  yerda  tur­

gan  boshqa  harfni  urib  yuboradi.  Bu  yerda  biz  ilgari  o'zlashtirilgan 

malakani qayta tiklashda sodir bo'ladigan interferensiya holatini ko'rdik. 

Bu  reproduktiv  tormozlanishdir.

Malakalarning  interferensiya  hodisasi  bilan  ta’lim  ishida  tez-tez 

to'qnashib turishga to'g'ri keladi.  Masalan,  malakalarning interferensiya­

si yozish, o'qish,  ayrim so'zlarni talaffuz qilish va shuning kabilar yuzasi­

dan hosil qilingan yanglish malakalami tuzatishda ko'rinadi.  Bunday hol­

larda  ayrim  malakalami  boshqalari  bilan  almashtirishga,  ba’zilarini  esa 

qayta o'rganishga to'g'ri  keladi.

---

Hosil  qilingan  malakalar qo'llanishi  va takrorlanishiga qarab,  yuksa­

lishi  yoki  pasayishi  mumkin.

Qaysi  bir malaka  faoliyatda qancha ko‘p qo‘llanilsa va turishda qan­

cha  ko‘p  takrorlansa,  u  shunchalik  mustahkam  va  avtomatlashgan 

boMaveradi.  Masalan,  hammaga  ma’lumki,  yozish  malakasi  juda  mus- 

tahkamlanib  va  avtomatlashib  ketgani  tufayli,  kishi  hattoki  ba’zan  bir 

grammatika qoidalarini esidan chiqarib qo‘ysa ham,  baribir,  to‘g‘ri yoza- 

veradi.  Malaka  va  odatlaming  yuksalishi  bu  malaka  hamda  odatlaming 

juda  ham  takomillashuvi  va  avtomatlanishidadir.  Bu  esa  faoliyatning 

muvafifaqiyatini ta’minlaydi.  Agar hosil qilingan  malakalar uzoq vaqt  da­

vomida qo'llanilmasa,  ular so‘na boshlaydi,  ya’ni  pasaya boshlaydi.

Malakalar pasayishining  nerv-fiziologik  asosi  ichki  (yoki  shartli)  tor­

mozlanish,  ya’ni  amaliy  ish  bilan  mustahkamlanmagan  muvaqqat 

bog'lanishlarning  so‘nishidir.

Malakalarning  so‘nishi,  awalo,  shunda  ko'rinadiki,  bunda  avtomatik 

harakatlar  sekinlasha  boradi  va  bu  harakatlarda  yanglish  va  xatolar  ro‘y 

bera  boshlaydi.  So'ngra  malakalarning  so‘nishi  avtomatlashgan  harakat­

larning yo‘qolishida ko'rinadi,  buni deavtomatizatsiya deyiladi, ya’ni ilgari 

avtomatlashgan  harakatlarni  bajarish endi yana  o‘ylashni va maxsus qara­

tilgan diqqatning, ong nazoratining bo'lishini talab qiladigan bo'lib qoladi.

Nihoyat,  malakalarning  so'nishi  ulami  batamom  esdan  chiqarib  yu- 

borishda  ko'rinadi.  Kishi  bir  qancha  vaqtdan  so'ng  lozim  bo'lib  qolgan 

sharoitda qachonlardir malaka sifatida o'zlashtirilgan harakatlaridan  foy­

dalana olmay qoladi.

Malakalarning pasayishi  faqat vaqtgagina bog'liq bo'lib qolmay, balki 

bir qator boshqa sabablarga  ham bog'liqdir.  Uzoq  davom  etgan toliqish, 

kuchli  kechinmalar va  o'z  kuchiga  ishonmaslik  natijasida  malakalar bu- 

zilishi  va pasayishi  mumkin.  Ba’zi  bir asabiy kasalliklar ham malakalami 

pasaytirib yoki buzib yuboradi.

Bir qator harakatlar va turli usullarni talab qiladigan murakkab malaka­

lar, ayniqsa, tezda pasayadi va buziladi. Yaxshi mustahkamlangan malakalar 

uzoq saqlanib qoladi.  Ma’lumki, bolalikda hosil qilingan malakalar puxta 

esda qoladi  va eng barqaror  malakalar bo'lib  qoladi.

Ammo shuni  nazarda tutish kerakki,  malakaning pasayishi. ba’zi  hol- 

lardagina batamom yo'qolib  ketish darajasigacha yetishi  mumkin.  Mala­

ka buzilganda yoki uni esdan chiqarib yuborilganda,  odatda,  undan ba’zi 

bir «izlar»  qoladi.  Mana shu  qolgan  izlar tufayli,  malaka qayta tiklanishi 

mumkin.

Malakaning  qayta  tiklanishi  uchun  ham  mashq  qilish  kerak  bo'ladi.

---

To‘g‘ri  malakani  dastlab  hosil  qilish  va  mustahkamlashga  nisbatan  uni 

qayta tiklashda ancha kam mashq talab qilinadi.  Bu holat shuni ko'rsatadiki, 

hosil  qilingan malaka iz qoldirmasdan  уo‘qolib  ketmaydi.