Muqaddima

AVTONNOM NERV TIZIMINING REFLEKTOR FAOLIYATI 
 
     Yuqorida  aytilganlardan  ko'rinib  turibdiki,  avtonom  nerv  tizimida  reflektor  faoliyat 
ko'rsatish  uchun  zarur  bo'lgan  hamma  tuzilmalar  mavjud.  Avtonom  markazlarga 
aloqador retseptorlarning ta'sirlanishi vissero-visseral, vissero-somatik, vissero-sensor va 
aksonreflekslar yuzaga chiqarishi mumkin, 
     Vissero-visseral  reflekslar.    Bu  reflekslar  ichki  a'zolardagi  retseptorlarning 
qo'zg'alishi  natijasi  bo'lib,  boshqa  bir  a'zo  faoliyatida  ma'lum  o'zgarish  paydo  qiladi. 
Vissero-visseral  reflekslar  tabiiy  sharoitda  juda  keng  tarqalgan.  Mumtoz  Gols  refleksi 
bunga  misol  bo'la  oladi.  Ichak  tutqich  retseptorlarining  qo'zg'alishi  yurak  faoliyatini 
susaytiradi.  Yana  bir  misol:  karotid  koptokcha  va  aortaning  refleksogen  sohasini 
ta'sirlash qon bosimi va yurak urishi o'zgarishiga olib keladi. 
     Vissero-somatik reflekslar. Vissero-somatik reflekslar ichki retseptorlar qo'zg'alganda 
ichki a'zolar faoliyati o'zgarishi bilan bir qatorda skelet muskullarining faolligi o'zgarishi 
shaklida namoyon bo'ladi. Masalan, karotid koptokcha retseptorlarining qo'zg'alishi biror 
sababdan oshgan qon bosimini asli holiga qaytaradigan o'zgarishlarni sodir qiladi – yurak 
urishi  susayib,  qon  tomirlar  kengayadi.  Ayni  paytda  organizmning  umunmiy  harakat 
faolligi  kamayadi.  Me'da-ichak  tizimi  retseptorlarining  qo'zg'alishi  qorin  va  qo'l-oyoq 
muskullari qisqarishiga olib kelishi mumkin. 
Vissero-sensor  reflekslar.  Vissero-sensor  refleks  deganda  ichki  retseptorlar  qozg'alishi 
natijasida ichki a'zo;ar faoliyatining o'zgarishi, skelet muskullari faoliyatida siljishlar ro'y 

---

 
 
91 
 
berishi  bilan  bir  qatorda,  somatik  sezgirlikning  o'zgarishi  tushuniladi.  Bunday  refleks 
paydo  bo'lganda  ichki  retseptorlardan  impulslarni  qabul  qiluvchi  segmentdan  afferent 
tolalar olgan tana sohasida sezgirlik ortadi. 
     Akson-refleks,  periferik  reflekslar.  Qo'zg'alishning  neyron  tanasi  ishtirokisiz, 
aksonning  bir  shoxidan  ikkinchi  shoxiga  o'tishi  natijasida  ro'yobga  chiqadigan 
reaksiyalarga  akson-refleks  deyiladi.  Bu  hodisani  somatik  va  avtonom  efferennt 
neyronlarning  shoxlarida  kuzatish  mumkin.  Akson-refleksning  yuzaga  chiqishi 
jarayonida  aksonning  bir  shoxida  paydo  bo'lgan  qo'zg'alish,  tola  ikki  tomonlarna 
o'tkazish  qobiliyatiga  ega  bo'lganidan,  markazga  intilib,  boshqa  shoxga  o'tadi  va 
markazdan  qochish  yo'nalishida  effektorga  yetib,  uni  ishga  soladi.  Masalan,  orqa  miya 
bolan  aloqasi  uzilgan  me'da  osti  nervining  markaziy  uchi  ta'sirlansa,  qovuq  muskullari 
qisqaradi.  Ba'zi  tadqiqotchilar  akson-refleksni  tabiiy  sharoitda  uchramaydigan  sun'iy 
hodisa, deydilar. 
     Akson-reflekslarning  ahamiyati  uncha  aniq  bo'lmasada,  ularga  o'xshagan  periferik 
reflekslar  ichki  a'zolar  faoliyatini  boshqarishda  katta  rol  o'ynaydi.  Bu  reflekslar  chin 
refleks yoyiga ega – uning retseptori, afferent neyroni, oraliq neyroni, efferent neyroni va 
effektori  bor.  Faqat  afferent  neyron  efferent  neyron  bilan  (odatda  oraliq  neyron 
ishtirokida)  markaziy  nerv tizimida emas, balki periferik  tugunda tutashadi. Bu tugunni 
markaziy  nerv  tizimi  bilan  bog'lab  turuvchi  preganglionar  tolalar  kesilsa  ham  periferik 
refleks shikastlanmaydi. 
     Ye.  Sinelnikov  o'z  vaqtida  hayvon  tanasidan  ichki  a'zolarni  yaxlit  ajratib  oldida, 
fiziologik  eritmaga  solib  tajriba  o'tkazdi  va  shu  yo'l  bilan  to'g'ri  ichak  cho'zilganda 
bachadon va qovuq muskullarining qisqarishini ko'rsatib berdi.