Muqaddima

AVTONOM NERV TIZIMI MEDIATORLARI 
 
     Mediator  deb  tan  olingan  birinchi  modda  –  atsetilxolin.  1921-yilda  avstriyalik  olim 
O.Lyovi  sayyor  nervnning  yurakka  shu  modda  yurdamida  ta'sir  o'tkazishini  isbotladi. 
O.Lyovi  topgan  xolinesteraza  fermenti  ingibitoridan  foydalanib,  ingliz  farmakologi 
G.Deyl  atsetilxolinni  ko'pgina  parasimpatik  tuzilmalarda  topdi.  1935-1936  yillarda  bu 
ikki  olim  hamkorlikda  ishlab, qo'zg'alishning  kimyoviy  moddalar  yordamida  o'tkazilish 
nazariyasini bayon qildilar. Bu kashfiyotlari uchun 1936-yilda Otto Lyovi va Genri Deyl 
Nobel mukofotiga sazovor bo'lishdi. 
     Atsetilxolin.  Hozir  atsetilxolin  barcha  (simpatik  va  parasimpatik)  preganglionar 
tolalarning oxirlarida va skelet muskullaridagi tomirlarni kengaytiruvchi va ter bezlarini 
nervlovchi simpatik postganglionar tolalar oxirlarida ajraladi, deb hisoblaydilar. Ko'rinib 
turibdiki, atsetilxolin - juda keng tarqalgan mediator. 
     Atsetilxolinga  sezgir  bo'lgan  postsinnaptik  membranadagi  retseptorlar  bir  xol  emas. 
Ulardan  ba'zilari  nikotin  bilan  ta'sirlanganda,  xuddi  atsetilxolin    ta'sir  qilgandek  javob 
qaytaradi  va  N-xolinoretseptorlar  (nikotin-  xolinoretseptorlar)  nomini  olgan.  Boshqa 
retseptorlar atsetilxolin bilan bir qatirda qo'ziqorin zahari – muskaringa sezgir. Ularni M- 
xolinoretseptorlar (muskarin xolinoretseptorlar), deyishadi. 
     Qonga  yuborilgan  atsetilxolin  talay  a'zolar  faoliyatiga  ta'sir  qiladi:  yurak  faoliyatini 
susaytiradi,  bronxlarni  toraytirib,  ularda  shilimshiq  ajralishini  ko'paytiradi,  me'da  va 
ichak  harakatlarini  kuchaytiradi.  Ammo  bu  moddani  parchalaydigan  ferment  – 
atsetilxolinestersza keng tarqalganidan, tez parchalanib, o'z ta'sirini yo'qotadi. 
     Noradrennalin  va  adrenalin.  Adrenalinning  mediatorligini  ham  O.Lyovi  aniqlagan. 
Adrenalindan  tashqari  mediator  rolini  tuzilishi  jihatidan  unga  o'xshash  bo'lgan  ikkita 
katexolarnin – noradrenalin va dofamin bajaradi. 

---

 
 
89 
 
     Katexolarninlarning  faoliyatga  va  a'zolarga  ta'siri  maxsus  adrenoretseptorlar  bilan 
birikkandan  keyin  yuzaga  chiqadi.  Farmakologik  usukkar  yordamida  ikki  turdagi 
adrenoretseptorlar bborligi aniqlangan. Ular alfa- vabeta-adrenoretseptorlar, deyiladi. 
     Ichki    a'zolarning  aksariyatida  adrenoretseptrorlarning  har  ikki  turi  mavjud.  Bu 
retseptorlarning qo'zg'alishi a'zo faoliyatiga odatda qarama-qarshi ta'sir ko'rsatadi. Skelet 
muskullaridagi  arteriolalarning  silliq  muskul  tolalarida  alfa-  va  beta-  adrenoretseptorlar 
bor. 
Alfa- 
adrenoretseptorlarning 
qo'zg'alishi 
tomirni 
toraytiradi, 
beta- 
adrenoretseptorlarning qo'zg'alishi esa arteriolalarni kengaytiradi. 
     Simpatik  nerv  tizimi  ta'siri  kabi  samara  beradigan  moddalarning  (simpatomimetik 
moddalarning) ba'zilari alfa-adrenergik, ba'zilari esa beta-adrenergik bo'lishi mumkin. 
     Noradrenalin  yurak,  jigar,  taloqni  nervlaydigan  simpatik  tolalar  oxirlarining 
mediatoridir.  Buyrak  usti  bezining  mag'iz  qismida  ajraladigan  katexolarninlarning  20% 
ini noradrenalin tashkil qilsa, qolgan 80% ga yaqini adrenalinga to'g'ri keladi. 
   Noradrenalin  va  adrenalin  yurakning    muskul  tolasi  membranasidagi  adenilatsiklaza 
fermentini 
faollashtiradi. 
Adenilatsiklaza 
ATF 
dan 
sAMF 
(siklik 
3
'
 
5
'
- 
adenozinmonofosfat)  hosil  bo'lishini  tezlashtiradi,  sAMF  esa  energiya  almashinuvina 
jadallashtirib, yurak qisqarishini kuchaytiradi. 
     Organizmga  tashqaridan  kiritilgan  noradrenalin  sistolik  va  diastolik  qon  bosimini 
oshiradi, yurak urish tezligi ortmasa ham, qisqarish kuchi oshadi. Buyrak qon tomirining 
torayishi natijasida siydik ajralishi kamayadi. Noradrenalin hazm tizimi faoliyatiga ham 
kuchli ta'sir qiladi: me'da-ichak muskullarining harakati susayib, tonusi pasayadi, me'da, 
ichak bezlari ajratadigan shira miqdori kamayadi, ammo so'lak ajralishi ortadi. 
     Adrenalinning  ta'siri  kengroq.  U  yurakning  qisqarishlar  kuchini  ham,  sonini  ham 
oshiradi.  Natijada  yurakning  minutlik  hajmi  ortadi.  Bronxlarning  muskullarini 
bo'shashtirib,  kengaytiradi.  Hazm  tizimi  a'zolarining  harakatini  tormozlaydi.  Ammo  bu 
tizim  sfinkterlarini  va  siydik  yo'llaridagi  sfinkterlarni  qisqartiradi.  Hazm  shiralari 
ajralishi  kamayadi.  Adrenelinning  ahamiyatga  molik  ta'siridan  yana  biri  skelet 
muskullarining  qisqaruvchanligini  oshirishdir.  Bu  ta'sir  charchagan  muskullarda  yaqqol 
bilinadi. 
     Serotonin. Serotonin yoki 5-oksitriptamin -  metasimpatik nerv tizimining mediatori. 
Organizmda  triptofan  aminokislotasidan  hosil  bo'ladi.  Sut  emizuvchi  hayvonlarning 
organizmidagi triptofanning 90% ichakning enteroxromaffin hujayralariga to'g'ri keladi. 
Gipotalamus  va  o'rta  miyada  ham  ko'p.  Serotonin  asosan  miyaning  visseral  faoliyatini 
boshqarishga dahldor tuzilmalarida yig'ilgan. 
     Serotonin  qon  aylanishi,  nafas  va  hazm  tizimi  a'zolari  faoliyatiga  ta'sir  qiladi. 
A'zolarga  ta'siri  bevosita  va  reflektor  yo'l  bilan  yuzaga  chiqadi.  Bu  ta'sirlar  natijasi 
qarama-qarshi  bo'lishi  ham  mumkin.  Masalan,  serotonin  yurakka  bevosita  ta'sir  qilib, 
urishini  tezlashtiradi.  Ayni  vaqtda  tomirlardagi  baroretseptorlarni  qo'zg'atib,  reflektor 
yo'l bilan yurak urishini siyraklashtiradi. 
     Serotoninning nafas olishga ta'siri ham ikki xil. Bronxlarga bevosita ta'sir qilib, ularni 
toraytirsa, reflektor yo'l bilan ta'sir qilib, nafas olishni tezlashtiradi. 
     Odam  hazm  tizimining  silliq  muskullari  serotoninga  juda  sezgir.  Serotonin 
kiritilganda avval hazm tizimining silliq muskullari spastik ravishda qisqaradi. Keyin bu 
muskullar tonusi oshib, ritmik qisqarishlar kuzatiladi. 
    Serotonin  MNT  tuzilmalarida  ham  vositachi  (mediatro)  rolini  bajaradi.  Serotonin 
vositachiligida  faollik  ko'rsatadigan  sinapslarda  ucch  turdagi  serotoninergik  retseptorlar 
borligi aniqlangan. 

---

 
 
90 
 
     Adenozintrifosfat (ATF)  va  boshqa  moddalar.    ATF ham  asosaan  metasimpatik nerv 
tizimi  mediatori  vazifasini  bajaradi.  U  boshqa  mediatorlar  kabi  nerv  tolalarining 
sinapsoldi kichik shoxlarida yig'ilgan bo'lib, qo'zg'alish o'tayotganda ajraladi. ATF ning 
parchalanishi  natijasida  turli  asoslar  –  adenozin  va  inozit  hosil  bo'ladi.  Shuning  uchun 
ATF vositasida yuzaga chiqadigan o'tkazilish purinergik o'tkazish nomini olgan. 
     Silliq  muskullar  ATF  ta'sirida  bo'shashadi,  ba'zan  qo'zg'alishi  ham  mumkin. 
Purinergik  tolalar  ta'sirlanganda  postsinaptik  membranada  tormozlovchi  postsinaptik 
potensial (TPSP) namoyon bo'ladi. 
     Purinergik  neyronlar  ichak  harakatlarini  tormozlab,  jarayonni  kuchaytiradigan 
xolinergik  neyronlarning  raqibi  sifatida  ichak  motorikasini  boshqarishda  ishtirok  etadi. 
Bu  neyronlar  hazm  yo'lidagi  qizilo'ngach,  pilorik  va  anal  sfinkterlar  bo'shashishini 
ta'minlovchi mexanizmlarning bir qismi. 
     Glitsin,  gamma-aminomoy  kislota  (GAMK),  P-moddani,  gistaminni  va  boshqa 
moddalarni  ham  ba'zi  tadqiqotchilar  mediator  yoki  mediatorlikka  nimzod,  deb 
hisoblaydilar.  Bunga  asos  bor.  Masalan,  glitsinning  orqa  miya  tarqalgan  joyi 
tormozlovchi  oraliq  neyronlar  egallagan  joylarga  tog'ri  keladi.  Bu  aminokislotani 
dumg'aza  parasimpatik  markazga  elektroforez  yordamida  kiritilganda,  markaz  kuchli 
tormozlanadi. Glitsin ta'sirini yo'qotuvchi modda – strixnin ham bor. 
     GAMK  tormozlovchi  neyronlarning  oxirlarida  ajralib,  presinaptik  tormozlanishga 
sabab bo'ladi. 
     Gistamin ham avtonom nerv tizimining ta'sirini silliq muskul va bezlarga o'tkazishda 
ishtirok etishi mumkin. Uning ta'sirida silliq muskul tolalari qisqaradi, me'da bezlaridan 
xlorid  kislota  ajralishi  keskin  ortadi.  Bundan  tashqari,  kapillyarlar  devorining 
o'tkazuvchanligini  oshiradi,  yurak  urishini  sustlashtiradi,  arterial  qon  bosimini 
pasaytiradi. Gistaminga sezgir rerseptorlarning ikki turi tafovut qilinadi.