Muqaddima

INTEGRATIV FAOLIYATLAR OLIY NERV FAOLIYATI SHARTSIZ 
REFLEKS VA INSTINKTLAR 
Organizmni o
‘
zi yashashga moslashgan tashqi muhitdan ajratib bo`lmaydi. Bir butun 
bo'lgan  organizmning  tashqi  muhit  bilan  aloqadorligi  xilma-xil  bolib,  turli  funksional 
tizimlar  (ovqatlanish,  nafas,  ajratish)  orqali  amalga  oshiriladi,  Bu  tizimlar  ichida  eng 
muhimi  nerv  tizimidir.  Oliy  nerv  faoliyati  deb,  nerv  tizimining  organizmning  tashqi 
muhit bilan o'zaro munosabatlarini yuzaga chiharishiga qaratilgan faoliyati ataladi. Oliy 
nerv  faoliyati  reflektor  faoliyatdir.  Bu  faoliyat  organizmning  tashqi  muhit 
o
‘
zgarishLariga  moslashishni  ta‘minlaydi.  Bunga,  eng  awalo,  nasldan-naslga  oladigan 
shakldagi  reaksiyalar  yordamida  erishiladi.  Avlodlar  tajribasi  asosida  filogenezda  hosil 
bo`lgan moslashish reaksiyalariga sodda shartsiz reflekslar va instinktlar, ya‘ni nurakkab 
shartsiz reflekslar kiradi. 
Shartsiz refleks tug'ma bolib, retseptor sohasi adekvat ta‘sirlaganda qonvmiy ravishda 
ma‘lum  reflektor  yoy  bo‗ylab  rivojlanadigan  reaksiya  hisoblanadi.  Bu  reflekslar  turli 
galdagi  somatik,  visseral  va  vegetativ  jarayonlarni  birlashtirib,  organizm  ichki 
muhitining  doimiyligi  saqlani-  shini  va  uning  tashqi  muhit  bilan  o'zaro  bog‘lanishlarini 
ta‘minlaydi. 
Shartsiz reflekslar juda xilma-xil, ularning turlari va tasnifi to
‘
g
‘
risida yuqorida aytib 
o'tilgan edi. 
Organizmning  hayotida,  uning  muhit  o'zgarishlariga  moslashishida  sodda  shartsiz 
reflekslar  bilan  bir  qatorda  instinktlarning  ham  ahamiyati  katta.  I.  P.  Pavlov  bularni 
murakkab shartsiz reflekslar, deb ifodalagan. Instinktlar maqsadga erishishga qaratilgan 
xatti-harakatlarning  tug
‘
ma  turi  bolib,  ular  ontogenetik  rivojlanish  jarayonida  ro'yobga 
chiqadi va turning har bir namoyondasida tegishli rag
‘
bat yoki sharoit yuzaga kelganda, 
o
‘
zgarmas  holda  kuzatiladi.  Ovqatlanish,  taqlid  qilish,  ko
‘
payish  va  boshqa  instinktlar 
individual hayotda va tumi saqlanishida muhim rol o
‘
ynaydi. 
Instinktlarning  oddiy  shartsiz  reflekslardan  farqi  shundaki,  ular  bir  nechta  reflektor 
hakrakatlardan  iborat  bo`ladi.  Instinktning  asosini  va  uning  birinehi  bosqichini 
organizmning ichki biologik ehtiyoji tashkil qiladi. Bu ehtiyoj (ochlik, jinsiy qo
‘
zg
‘
alish, 
qo
‘
rqish) ma‘lum intilishni (motivatsiyani) shakllaydi va unga erishish uchun organizm 
bir qator stereotip (doim bir xil bo`lgan) xatti- harakatlarni bajaradi. 
Instinktli faoliyatning yuzaga chiqishida limbik tizim va ichki sekretsiya bezlari katta 
ahamiyatga  ega.  Shuningdek,  bu  faoliyat  tashqi  muhit  o
‘
zgarishlariga  ham  bog
‘
liq. 
Masalan,  qushlarda  in  qurish,  bola  ochish  instinkti  paydo  bolishi  uchun  kunlar  uzayib, 
havo isishi kerak. 
Odamning  odob-axloqi  ko
‘
p  jihatdan  jamiyatnnng  ijtimoiy  qonunlariga  bog‘liq 
bo`ladi. Shu tufayli, odamning instinktlari o
‘
zgargan va ong nazoratiga bo
‘
ysunadi. 

---

 
 
278 
 
Shartsiz  reflekslar  va  instinktlar  qanchalik  muhim  bo`lmasin,  ularning  moslashish 
uchun  ahamiyatini  mubolag
‘
a  qilmaslik  kerak.  Gap  shundaki,  bu  faoliatlar  bir 
organizmning  deyarli  o
‘
zgarmaydigan  sharoitlarda  moslashishini  ta‘min-  laydi.  0
‘
zlari 
ham  o'zgarmaydi.  Organizmning  uzluksiz  o
‘
zgaruvchan  sharoitlarga  moslashishi  uchun 
faqat shartsiz reflekslarning va instinktlarning o
‘
zi kifoya qilmaydi.