Muqaddima

73-rasm. Tam sezish kurtakchasi tuzilishi. 
Yakka ta‘m bilish retseptori odatda turli ta‘mga ega moddalarga javob beradi. Ammo, 
sho
‘
r,  nordon,  shirin  va  achchiq  moddalar  paydo  qiladigan  potensiallar  bir-biridan  farq 
qiladi. Tilni nervlaydigan bosh chanoq nervlar tolalarining asosiy ta‘mga ega moddalar 
ta‘sirida  qo'zgalishi  ham  bir  xil  emas.  Achchiq  moddalar  tilning  ildiz  qismini 
nervlaydigan til-halqum nervi tolalarida kuchli impulsatsiya paydo qilsa, sho‗r, shirin va 
nordon  narsalar  tilning  oldingi  2/3  qismini  nervlaydigan  yuz  nervi  tolalarining  kuchli 
qo
‘
zg
‘
alishiga  olib  keladi.  Bu  tolalarning  ba‘zisi  shakar  ta‘sirida  kuchli  qo
‘
zg
‘
alsa, 
boshqalarini  tuz  kuchliroq  qo
‘
zg
‘
atadi.  Tolalarining  biror  ta‘mga  ixtysoslashgan 
moddalarning  ta‘m  xususiyatlari  to'g‘risidagi  axborotni  MNTga  yetkazishda  qulaylik 
tug‘diradi.  Ularninging  miqdori  to
‘
g‘risidagi  ma‘lumot  afferent  impulsatsiyaning 
umumiy kuchiga bog‘liq. 
Ta‘mli moddalarning sifati va miqdori to
‘
g
?
risidagi axborot yuz va til-halqum nervlari 
orqali  uzunchoq  miyaga  yetkaziladi.  Bu  sohadagi  markazlar  medial  sirtmoq  orqali 
talamusning ventromedial yadrolariga bog`langan. Talamus markazlaridan oxirgi neyron 
miya no
‘
stlog
‘
ining orqa markaziy pushtasiga yetib boradi. Shu yoi bo
‘
ylab impulslaming 
o
‘
tishi  jarayonida  ulami  tahlil  qiluvchi  neyronlar  soni  tobora  orta  boradi.  Po
‘
stloq 
markazidagi neyronlarning ba'zilari faqat bitta ta‘mga sezgir, boshqalari esa ayni vaqtda 
tilga mexanik va harorat ta‘sir qilganda ham qo‗zg
‘
aladi. 
Odam ‗ ta‘mni — shirin, nordon, achchiq va sho
‘
mi ajratadi. Tabiiy qandlar, masalan, 
saxaroza yoki glyukoza shirin ta‘mga ega. Osh tuzi sho
‘
r,  boshqa  tuzlar,  masalan  kaliy 
xlorid  ham  sho`r,  ham  achchiq  ta‘m  chiqaradi.  Ko
‘
pgina  tabiiy  moddalar,  oziq-ovqat 
mahsulotlari ham aralash ta‘mga ega. Masalan, apelsin shirin-nordon bo`lsa, ba‘zi pish- 
magan  mevalar  nordon-achchiq  bo`ladi.  Kislotalarning  aksariyati  nordon,  tabiiy 
zaharlovchi moddalarning, masalan, alkaloidlarning ta‘mi achchiq. 

---

 
 
276 
 
Moddalarning kimyoviy tuzilishi va ularning ta‘mi o
‘
rtasida qonuniy bog
‘
lanish yo`q. 
Faqat  qandlar  emas,  balki  qurg‗oshin  tuzlari  ham  shirin.  Osh  tuzi  eritmada  juda  oz 
miqdorda bo`lsa ham, shirin ta‘m beradi. 
Til  yuzasining  ta‘m  sezuvchanligi  bir  tekis  emas.  Asosi  achchiq  ta‘mga  sezgirroq. 
Boshqa ta‘mlar tilning uchi va yon bag‘rida yaxshi seziladi. 
Ta‘m  sezishni  yuzaga  chiqaradigan  ta‘sirotlar  ketma-ket  qollanilganda  ta‘m  bilish 
kontrasti  kuzatiiadi.  Masalan,  shirin  uzumdan  keyin  nordon  olcha  yeyilsa,  olcha 
nordonroq seziladi. Nordon olchadan keyin haligi uzum og‘izga solinsa, oldingidan ham 
shirin tuyuladi. 
Ikki, uch turli ta‘mga ega ta‘sirlovchilar ayni bir vaqtda qollanilsa, yangi ta‘m kelib 
chiqadi. Bu holat ta‘mlarning aralashib ketishi deyiladi. 
Achchiq  ta‘mli  narsalarga  sezuvchanlik  nisbatan  yuqori.  Bu  ma‘lum  darajada 
himoyaviy ahamiyatga ega — zaharli moddalar odatda achchiq bo'ladi. 
Odam  qarishi  bilan  ta‘m  sezishi  kamaya  boradi.  Ba‘zi  dorilar  masalan,  kofein  va 
tamaki shu sezuvchanlikni: yana ham kamaytiradi.