Muqaddima

 
ME’DA OSTI BEZIDAN SHIRA AJRALISHINING 
BOSHQARILISHI 
Hazm  tizimining  boshlanishida  joylashgan  so`lak  bezlari  faoliyati  asosan  nerv 
mexanizmlari  yordamida  boshqarilishini  ancha  distal  bo`lgan  me‘da  sekresiyasining 
boshqarilishida  nerv  mexanizmlari  bilan  bir  qatorda  gumoral  mexamzmlarning  ham 
ahamyati  borligi  aytib  o
‘
tilgan  edi.  ‘Me‘da  osti  bezi  faoliyatiga  kelganda  nen
7
 
mexanizmlari  saqlanib  qolgan  bo`lsada  gumoral  omillarnmg  roli  birinchi  o'ringa 
ehiqishini ko'ramiz. 
Me‘da  osti  bezidan  shira  ajrala  boshlansshi  ovqatlanish  vaqti  va  sharoiti,  taomning 
hidi  hamda  tashqi  ko
‘
rinishiga  bog
‘
liq  bo`lgan  sfiartli  va  ovqat  yeyilganda  qo'zgalgan 
ta‘m  bilish  va  boshqa  retseptorlardan  paydo  bo‗Igan  shartsiz  reflekslar  natijasi 
hisoblanadi. Shartli va shartsiz ta'sirloychilar uzunchoq miyadagi ovqatlanish markazini 
qo‗zg
‘
atadi,  markazdan  efferent  impulslar  bezga  adashgan  nerv  orqali  yetib  kelib,  shira 
ajralishiga sabab bo'ladi. 
Me‘da  osti  bezini  nervlovchi  simpatik  tolalar  shira  ajralishini  tormozlaydi.  Bu 
tonnozlanish  simpatik  tolalar  ta‘sirida  bez  qon  toBisrlarining  torayishi  natijasi  bo  is  a 
kerak.  Simpatik  tolalar  kesilgandan  keyin  shira  afralishi  ko'payadi.  Me'da  osti  bezi 
sekretsiyasini juda ko
‘
p omillar, chunonchi, og'riq., uyq% og'ir jismoniy va aqliy mehnat 
va  boshqala^  tormozlashga  mumkin.  Tashqi  harorataing  juda  yuqori  bo`lish  me‘da  osti 
bezi sekretsiyasini tormozlaydi. 
Pankreatik  sekretsiyani  boshqarisbda  gtmoral  omillar,  xususan  me‘da-ichak 
gormonlari yetakchi rol o'ynaydi. Ilmiy adabiyotga gormon atamasining kiritilishi meda 
osti  bezi  sekretsiyasini  o
‘
rganishga  bog‘liq,  0%an  asming  oxirida  I.  P.  Pavlov 
laboratoriyasida xlorid kislota eritmasi o
s
n ikki barmoq ichakka yuborilganda, me‘da osti 
bezidan shira ajralishi ko
‘
rsatilgan edi. 1 P. Pavlov bu sekretsiyani kislota ta‘sirida ichak 
retseptorlaridan  yuzaga  chiqqan  refleks,  deb  tuslwetirgan.  1902  yilda  ingliz  oHmlari 
Beylis  va  Starling  o'n  ikki  barmoq  ichak  shilliq  pardasidan  xlorid  kislota  eritmasida 
tayyorlangan  ajratmani  venaga  yuborilganda  me‘da  osti  bezidan  shira  ajralishini 
aniqlashdi.  Achchiq  ichak,  yo‗g
‘
on  ichak,  jigardasi  tayyorlangan  ajratmalarning  shira 
ajratish  xususiyati  yo‗q  edi.  Olimlar  o
‘
n  ikki  barmoq  ichak  shilliq  pardasida  maxsus 
pankreatik sekretsiyani qo‗zg'atuvchi modda bor, degan hulosaga keldilarva bu moddani 
sekretin, deb atadilar. 
Sekretin ingichka ichakdagi maxsus S hujayralarda sintezlanib, xlorid kislota ta‘sirida 
qonga o'tadi va me‘da osti bezidan ko'p ntiqdorda bikarbonatlarga boy shira ajralishiga 

---

 
 
190 
 
olib  keladi.  Bu  gormon  fermentlarning  sintezlanishi  va  shiraga  o`tishi  jarayoniga  ta‘sir 
qilmaydi. Shuning uchun sekretinga ajralgan shirada fermentlar faolligi sust bo`ladi. 
Ingichka  ichak  shilliq  pardasidagi  J  hujayralar  me‘da  osti  bezidan  fermentlar 
ajralishini  kuchaytiradigan  у  ana  bir  gormon  —  xolesisfokinin-p  asikreoziminni 
sintezlaydi.  Bu  gormonning  qonga  o'tishi  asosan  oqsillar  va  yog  larning 
parchalanishmaxsuloti bo`lmish peptidlar va yog
‘
 kislotalar ta‘sirida tezlasfeadi 
Xolesistokinin-pankreozimmning 
qonda 
ko‗payishi 
atsinar 
hujayralarni 
rag'batlantirib, fermentlarga boy shira ajralishiga olib keladi. 
Ovqat  hazmi  jarayonida  ham  sekretinumg,  ham  xolesistskinin-pankreoziminning 
qonga  o'tishi  tezlashganini  e‘tiborga  olsak,  bu  vaqtda  ko`p  miqdorda  va  fermentlari 
ancha ko'p shira ajralgani tushunarli boladi. 
Yana  bir  qator  gormonlar  va  fiziologik  faol  peptidlar  meda  osti  bezidan  shira 
ajralishiga ta‘snr qiladi. Gastrin, serotonin, insulin, feombezin, R- modda, o
‘
t  kislotalar 
tuzlari  sekretsiyani  kuchaytirsa,  somatostatin,  j^yukagoii,  ti-  reokalsitonin  va  boshqalar 
shira ajralishini kamaytiradi. Bu moddalarning atsinar hujayralarga ta‘siri bevosita yoki 
me‘dadan xlorid kislota ajralishini o'zgarlirish yo`li bilan yuzaga chiqishi mumkin. 
Pankreatik  sekrssiyani  boshqaruvchi  nerv  va  gumoral  mexanizmlar  o'zaro  bog`liq. 
Adashgan  nervlar  diafragmadan  pastda  kesib  tashlansa,  ingichka  ichakda  sekretin  va 
xolesistokinin miqdori o'zgaradi. Bunday operatsiyadan keyin me‘da osti bezidan qonga 
yubprilgan gormonlarga javoban ajralgan shira miqdori va tarkibi ham o'zgaradi.