Muqaddima

MARKAZIY NERV TIZIMINING QON AYLANISHINI 
BOSHQARISHDAGI ISHTIROKI 
 
     Yurak-qon  tomir  tizimi  faoliyatini  boshqarishda  markaziy  nerv  tizimining  deyarli 
hamma  qismi  ishtirok  etadi.  Bu  qismlarning  qon  aylanishini  boshqarishdagi  o‘zaro 
munosabatlari  juda  murakkab.  Ular  tomirlar  holatiga  bevosita,  refleks  yo`li  bilan  yoki 
ichki    sekretsiya  bezlari  orqali,  ularning  faoliyatini  o‘zgartirib,  ta‘sir  o‘tkazadi.  Tabiiy 
sharoitda  bu  ta‘zirlarni  bir-biridan  ajratib  bo`lmaydi.  Agar  bu  jarayonlarni  juda 

---

 
 
158 
 
soddalashtirsak, qon aylanishini boshqarishda markaziy nerv tizimining ishtirokini to‘rt 
bosqichga bo`lish mumkin. 
     Orqa miya markazlari eng pastki bosqichda turadi. Bu markazlarning qon aylanishiga 
ta‘siri  orqa  miya  ko‘ndalang  kesilganda  yaqqol  namoyon  bo`ladi.  Agar  kesim  oxirgi 
bo‘yin  segmenti  va  birinchi  ko‘krak  segmenti  o‘rtasiga  tushsa,  hayvon  mustaqil  nafas 
olish  imkoniyatini  saqlab  qoladi.  Bunday  hayvonning  qon  bosimi  avvaliga  keskin 
pasayib ketadi, hayvon spinal karaxtlik holatiga tushadi. Keyin bosim asli holiga keladi. 
Endi  hayvonlarda  qon  aylanishni  o‘zgargan  sharoitga  bemalol  moslashishini  kuzatish 
mumkin.  Masalan,  tomirlardagi  qonning  25%  tashqariga  chiqarilsa,  bosim  sog 
hayvonlarda  kuzatiladigan  tezlikda  asli  holiga  keladi.  Bu  moslashish  reaksiyasini  orqa 
miyadagi  simpatik  markazlar  ta‘minlaydi.  Tabbiiy  sharoitda  orqa  miya  markazlarining 
gemodinamikaga ta‘siri uncha sezilarli emas. 
     Ayni  vaqtda  miya  stvolidagi  markazlar  qon  oqishini  boshqarishda  yetakchi  rol 
o‘ynaydi.  Bu  iikinchi  bosqichdagi  markazlarni  uzunchoq  miya  va  Varoliy  ko‘prigida 
joylashgan  tuzilmalar  tashkil  qiladi.  Ulardan  biri  V.F.Ovsyannikov  kashf  etgan 
tomirlarni  harakatlantiruvchi  markazdir.  Markaz  shikastlanganida  qon  bosimi  60-70 
mm.s.u.  gacha  pasayib  ketadi.  Demak,  tabiiy  sharoitda  tomirlarni  harakatlantiruvchi 
markaz doimiy tonusga ega bo`lib, tomirlarni toraytirib turadi. Markaz faoliyatini batafsil 
o‘rganish uning ikki qismdan – pressor va depressor qismlardan tuzilganligini ko‘rsatdi. 
Pressor qismining qo‘zg‘alishi arteriyalarni toraytirib, qon bosimini oshiradi. Depressor 
markaz qo‘zg‘alganda, arteriyalarni kengaytiradi va qon bosimini pasaytiradi. Miyaning 
stvol  qismidagi  markazlar  organizm  tinch  holatda  bo`lganda  gemodinamikaning  asosiy 
ko‘rsatkichlarini  bir  me‘yorda  saqlab  turish  qobiliyatiga  ega.  Asosan  tomirlarni 
toraytiruvchi  simpatik  nervlarni  tonusini  o‘zgartirish  yo`li  bilan  ta‘sir  qiladi.  O‘z 
navbatida bu nervlar to‘nusi tomir refleksogen sohalaridan keladigan afferent impulslar 
ta‘sirida  o‘zgarib  turadi.  Afferent  impulslarning  kuchayishi  vazokonstriktorlarning 
tonusini 
pasaytirib, 
tomirlarni 
kengaytiradi. 
Bu 
impulsatsiyaning 
kamayishi 
vazokonstriktorlar tonusini oshirib, tomirlarni toraytiradi. 
     Tomirlarni  harakatlantiruvchi  markazga  qo‘shni  nafas  markazidan  va  markaziy  nerv 
tizimining  yuqori  qismlaridan  keladigan  impulslar  ham  ta‘sir  qiladi.  Yuqori 
markazlardan  birinchi  galda  gipotalamusning  gemodinamikaga  ta‘siri  kuchli.  Miyaning 
bu  qismi  stvol  qismidagi  markazlarni  uzluksiz  nazoratda  tutadi.  Ularning  tonusi  va 
reflektor faoliyatini o‘zgartirib, tana qismlari o‘rtasida qonni qayta taqsimlaydi. Bundan 
tashqari,  gipotalamus  turli  hissiyotlar(qo‘rqish,  g‘azablanish,  quvonch)  bilan  bog‘liq 
gemodinamika  o‘zgarishlarini  shakllaydi.  Gipotalamus  qon  aylanishini  boshqaruvchi 
mexanizmlarning  uchinchi  bosqichi  bo`lsa,  to‘rtinchi  eng  yuqori  bosqichi  miya  yarim 
sharlari  po‘stlog‘idir.  Qon  aylanishiga  sezilarli  ta‘sir  ko‘rsatuvchi  sohalar  bir  nechta. 
Birinchidan,  bu  premotor  va  motor sohalar.  Ularning  qo‘zg‘alishi  pressor  reaksiyalarni 
yuzaga  chiqaradi.  Yarim  sharlarning  medial  yuzasidagi  sohalar,  peshona  va  tepa 
sohalarining  bazal  yuzasi  ham  qo‘zg‘alganda  qon  aylanishiga  ta‘sir  qilib,  bosimni 
pasaytiradi. 
     Miya  po‘stlog‘i  rejalashtirilgan  xatti-harakatlardan  oldin  maqsadga  erishish  uchun 
zarur bo`lgan gemodinamika o‘zgarishlarini shakllaydi. Bu muhim reaksiyalar vegetativ 
nerv tizimi tomonidan boshqariladigan qon aylanishini somatik nervlar yordamida idora 
etiladigan skelet muskullarining faollik darajasiga moslashishini ta‘minlaydi. 
     Faoliyat  boshlanishidan  oldin  rivojlanadigan  gemodinamika  o‘zgarishlari  shartli 
refleks yo`li bilan yuzaga chiqishi mumkin. 

---

 
 
159