Молия бозори kitob

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
2-МАВЗУ: ХУСУСИЙЛАШТИРИШ АСОСЛАРИ. ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИДА 
БОЗОР ИҚТИСОДИЕТИГА ЎТИШ ДАВРИДА ДАВЛАТ МУЛКИНИ 
ХУСУСИЙЛАШТИРИШ. 
Режа: 
1. Хусусийлаштиришнинг моҳияти ва мақсади. 
2. Хусусийлаштириш жараёнининг иқтисодий, методологик ва ҳуқуқий асослари. 
Хусусийлаштиришни амалга ошириш йуллари. Жахон тажрибаси 
3. Ўзбекистон Республикасида хусусийлаштиришнинг ўзига хос йули ва босқичлари. 
4. Корхоналарни давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш борасида қабул 
қилинган Давлат дастурларининг моҳияти. 
5. Хусусийлаштириш жараёнида аҳолини ижтимоий мухофаза қилиш муаммолари. 
6. Давлат мулки қумитаси, унинг роли ва вазифалари. 
2.1 Хусусийлаштиришнинг моҳияти ва мақсади 
Тарихда ҳеч қачон бир иқтисодий тизимдан бошқасига ўтиш жараёни бирданига, қисқа 
вақт ичида содир бўлмаган. 
Ўзбекистон давлат мустақиллигига эришгач, энг асосий масала бу марказлашган 
режалаштириш ва бошқарувнинг маъмурий-буйруқбозлик услубидан бозор иқтисодиётига 
ўтиш эди. 
Ўзбекистон Республикаси Президенти И.Каримов бозор иқтисодиётига ўтишнинг асосий 
тамойилларини ишлаб чиқди ва бу бутун дунёда «ўзбек модели» деб ном олди. Бу модел 
асосида мулкчиликнинг хилма-хиллигини таъминлаш, эркин тадбиркорликка шароит яратиш 
ётади. 
Тоталитар тузум даврида мулк давлат қўлида монополия қилинган эди. Бозор 
иқтисодиётида эса хусусий мулк етакчи мавқега эга бўлиши керак. Бозор иқтисодиётига ўтиш 
"
Молия ва сугурта хизматлари" кафедраси
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

25 
даврида давлат мулкини турли хил йўллар билан иқтисодий ҳаётда рўёбга чиқариш билан 
бирга, унинг бир қисмини хусусийлаштириш керак.
Хусусийлаштириш бу мулкни давлат тасарруфидан чиқариш ва нодавлат мулк 
шаклларини ривожлантиришни билдиради. Хусусийлаштириш умуминсоний, умумдунё 
ҳодисаси бўлиб монополлашган бозор иқтисодиётидан эркин бозор иқтисодиётига ўтиш билан 
боғлиқ. Бу ҳодисанинг ўз моддий асоси бор. Илгари ишлаб чиқариш йирик корхоналарда 
амалга ошириларди. Эндиликда эса майда фирмалар доирасида ҳам самарали ишлаб чиқаришни 
амалга ошириш мумкинлиги, фақат тадбиркорлик ва ишбилармонлик бўлса баслиги ҳаммага 
аён. Шу сабабли мулкни давлат ихтиёрида бўлиши зарурияти қолмайди. Шу боисдан 
хусусийлаштириш амалга оширилади ва у давлат мулки монополиясини тугатишга қаратилган. 
Яъни у антимонопол характерга эга бўлиб, мулк сохибларини бинобарин мустақил товар ишлаб 
чиқарувчиларни кўпайтириб соғлом конкуренцияга (рақобатга) йўл очади. 
Хусусийлаштиришнинг мақсади мулкий маъсулиятни ошириш орқали иқтисодий 
самарадорликни таъминлаш ва халқ фаровонлигини оширишдир. Бу ҳақда тўлиқ маълумотни 
Ўзбекистон Республикасида «Мулкчилик тўғрисида”ги ва «Мулкни давлат тасарруфидан 
чиқариш ва хусусийлаштириш тқғрисида”ги қонунларни ўрганиш жараёнида амалий 
машғулотлар даврида олиш мумкин. ҳозир эса биз асосий эътиборни хусусийлаштиришнинг 
моҳияти ва мақсадига қаратамиз. 
Хусусийлаштиришнинг асосий мақсади мулкни давлат тасарруфидан чиқариш ва кўп 
укладли мулк шаклларини ташкил этиш эвазига мулкдор синфини шакллантириш, аҳолининг 
кам таъминланган қатламларини ижтимоий қўллаб қувватлаш, аҳоли ўсишини ҳисобга олиб, 
аста-секин ижтимоий кафолатлар тизимига ўтиш ва аҳолини турмуш тарзини оширишдир. 
Хусусийлаштириш жараёни иқтисодий ўсишга олиб келиши керак. 
Хусусийлаштиришни амалга ошириш натижасида ҳукумат
биринчидан: корхоналарга ажратилаётган маблағларни камайтиришга ва иккинчидан: 
хусусийлаштиришдан тушган маблағлар эвазига давлат бюджетини тўлдиришни кўзлайди. 
Хусусийлаштириш-иқтисодий тушунча бўлиб, мулкка эгалик ҳуқуқини давлатдан 
фирмалар ва алоҳида шахсларга берилишини, хусусий секторга давлат хизматлари 
кўрсатилишини чеклашни ёки хусусий ташаббускорлик учун ғоят кенг имкониятлар бериш 
мақсадларида далатнинг фаолияти соҳасини торайтиришни билдиради. 
Хусусийлаштириш-бу давлат мулки бўлган объектларнинг ёки акцияларнинг жисмоний 
ва нодавлат юридик шахслар томонидан сотиб олинишидир. 
Хусусийлаштириш бу жамиятни ҳар томонлама соғломлаштириш мақсадида илғор 
сиёсий, иқтисодий ва ижтимоий ислоҳотларни амалга оширилаётган мамлакатларга хос бўлган 
зарур жараён ҳисобланади. Ўзбекистонда хусусийлаштиришга «Давлат тасарруфидан чиқариш 
ва хусусийлаштириш тўғрисида»ги қонун қабул қилинган вақтдан бошлаб киришилди. Далат 
корхоналари хусусий корхоналарга, масъулияти чекланган жамиятларга, ижара корхоналарига 
ва акциядорлик жамиятларига айлантирила бошланди. Бунда дастлаб ушбу жараён қимматли 
коғозлар бозорига қандайдир жиддий тасир кўрсата олмади, чунки ациядорлик жамиятлардан 
бошқа эндигина ташкил этилган янги мулкчилик шаклидаги корхоналар ўз қимматли 
коғозларини чиқариш ва сотишни амалга оширмас эди. Акциядолик жамиятлари эса ёпиқ турда 
ташкил этилиб, уларнинг акциялари қуйидаги улушларда таксимланарди: 51 фоизи давлатга ва 
49 фоизи меҳнат жамоаси аъзоларига. Агар меҳнат жамоасининг аъзоси ўз акциясини сотишни 
хохласа, у бунинг учун бир йилда бир марта чақириладиган акциядорлар умумий 
йиғилишининг рухсатини олиши лозим эди. Шундай қилиб, акцияларни ташқи сармоядорларга 
сотиш ва бу билан қимматли коғозлар олди-сотдиси битимини амалга ошириш имконияти 
деярли йўққа чиқарилган эди. 
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 1994йил январ ва мартдаги бу борада қабул 
қилинган Фармонларидан кейин давлат корхоналари негизида очиқ турдаги акциядорлик 
жамиятлари ташкил этиш, илгари брпо этилган ёпиқ турдаги акциядорлик жамиятларини очиқ 
турдаги акциядорлик жамиятларига айлантириш, бир вақтнинг ўзида давлатга тегишли бўлган 
акциялар улушини қисқартириш, фонд бозорини ташкил этиш ва унда хусусийлаштирилаётган 
"
Молия ва сугурта хизматлари" кафедраси
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

26 
корхоналар акциялирини жойлаштириш, қимматли қоғозлар бозирини ривожлантириш йули 
билан аҳолини иқтисодий ислоҳотлар жараёнига кенг жалб этиш, ҳамда аҳоли томонидан ўз 
маблағларининг акцияларига самарасиз қуйилиши туфайли содир бўладиган йўқотишлар 
хатарини камайтириш мақсадида инвестиция фондлари тизимини яратиш давлат тасарруфидан 
чиқариш ва хусусийлаштиришнинг устивор йуналишлари сифатида тан олинди. 
Далат корхоналарини хусусийлаштириш жараёнида барпо этилган очиқ турдаги 
акциядорлик жамиятларининг устав сармоясини шакллантиришда қуйилган акциялар 
пакетларини шакллантириш қуйидаги тартибда амалга оширилиши мўлжалланади: яъни, 
давлат, меҳнат жамоаси, хорижий ҳамкор, фонд биржалари ва қимматли қоғозларнинг бошқа 
бозорида эркин сотилишга мўлжалланган акциялар пакетларини шакллантириш. 
Айнан 1994 йилнинг баҳоридан бошлаб Ўзбекистонда давлат мулкчилиги шаклидаги 
корхоналарнинг бутун мажмуалари ва гуруҳларини қисқа муддатларда акциялаштиришни 
назарда тутувчи кенг кўламли хусусийлаштириш жараёни бошланди. Бу жараённинг мақсади 
қуйидагилардан иборат бўлиши керак эди:
-жамиятни иқтисодий ислох қилиш жараёнига халқнинг кенг қатламини жалб этишга 
йўналтирилган сиёсий мақсадлар;
-акциялар пакетларини сармоядорлар турли тоифаларининг маълум гуруҳлари ўртасида 
жойлаштириш йули билан мол-мулкни адолатли тақсимлаш усулини қидиришдан иборат 
бўлган ижтимоий мақсадлар;
-бозорни ва иқтисодиётдаги рақобатни ривожлантириш мақсадида ката миқдордаги 
корхоналарнинг жадал суратда хусусийлаштирилишини таъминловчи иқтисодий мақсадлар. 
Хусусийлаштириш иқтисодиётни эркинлаштириш ва ҳақиқий мулкдор синфини 
шакллантиришга қаратилган жараён бўлиб,мамлакатда иқтисодий ўсишга олиб келиши керак. 
ҳар қандай тараққиёт заминида эса эркин инсон ётади. 
Агар биз фуқароларимизни иқтисодий ва ижтимоий эркинлик билан таъминламасак, 
унда бу мустақиллик унга салбий таъсир этади. ҳар қандай шахснинг эркинлиги асосида унинг 
мулкдорлиги ётади. ҳар бир шахс ўзининг меҳнат қилиш қобилиятини, яъни иш кучини 
тасарруф этиш, унга эгалик қилиш ва ундан фойдаланиш ҳуқуқига эга бўлмас экан, унда ўзини 
ўзи ҳеч вақт эркин ҳис эта олмайди. 
Шунинг учун инсонга биринчидан-эркинлик ва иккинчидан-мулкдор бўлишини 
таъминлаш лозим. 
И. Каримов такидлаганидек «Умуман хусусий мулк эгасигина ёки шундай мулкка эга 
бўлиш учун барча имконияти бор одамгина меҳнатни сева олади. ҳеч нима- на хусусий уй, на 
ўзига муносиб даромад керак бўлмаган одам ижтимоий жихатдан хели хавфли бўлади. Бунга 
ишончим комил» («Халқ сўзи» газетаси 1991 й 26 ноябр). 
Бозор муносабатларига ўтишнинг асосий шарти кўп укладли иқтисодиётни ва 
рақобатлашиш муҳитини шакллантиришнинг ҳуқуқий, ташкилий шарт-шароитларини вужудга 
келтиришдан иборат. 
Мулкчилик масаласини ҳал қилиш бозорни вужудга келтиришга қаратилган бутун 
тадбирлар тизимининг тамоил тоши бўлиб хизмат қилади. Мулкчиликнинг ҳамма шакллари 
тенг ҳуқуқли эканлиги бизнинг республикамизда конституцион тарзда эътироф этилган.