Молия бозори kitob

2.4 Корхоналарни давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш борасида
қабул қилинган Давлат дастурларининг моҳияти. 
Ўзбекистон Республикаси Президентиниг 2003 йил 24январда қабул қилинган 
“Ўзбекистон иқтисодиётида хусусий секторнинг улуши ва аҳамиятини тубдан ошириш чора-
тадбирлари тўғрисида”ги фармони, хусусийлаштириш жараёнини янги сифат кўрсаткичларига 
ўтишига, хусусийлаштиришни янада чуқурлаштиришга қаратилган бўлиб, хусусийлаштириш 
борасида янги босқични бошлаб берди десак хато бўлмайди. 
Фармонни бажариш юзасидан 2003 йил 17апрелда Ўзбекистон Республикаси Вазирлар 
Маҳкамасининг “2003-2004 йилларда корхоналарни давлат тасарруфидан чиқариш ва 
хусусийлаштириш дастури тўғрисида ”ги қарори қабул қилинди.
Қарорнинг моҳияти ва мазмуни, унинг мақсадли вазифалари қуйидагилардан иборат. 
Бир 
неча 
ой 
мобайнида 
хусусийлаштирилган 
корхоналарни 
бошқаришни 
такомиллаштириш масалалари бўйича махсус комиссия томонидан устав жамғармаларида 
давлатга тегишли улуш мавжуд бўлган корхоналарни хатловдан ўтказиш ва улар фаолиятини 
ўрганиб чиқиш бўйича ката иш қилинди. Жойларга борилиб сал кам 4 минг корхона ва объект 
текшириб чиқилди. ҳар бир муайян корхона бўйича техник даража ва молиявий ҳолат, унинг 
мамлакат иқтисодиётини ривожлантиришдаги роли, давлат улушини сақлаб қолишнинг 
мақсадга мувофиқлиги, шунингдек мазкур корхона қанчалик истиқболли ва инвесторлар, шу 
жумладан хорижий инвесторлар учун жалб этувчан эканлиги танқидий баҳоланди. 
"
Молия ва сугурта хизматлари" кафедраси
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

35 
Мана шундай ўрганиб чиқиш асосида тахлил қилинган барча корхоналар келгусида 
давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш йўналишлари ва қатламлари бўйича тўртта 
асосий гуруҳга тегишли деб топилди. 
Энг кўламли бўлган биринчи гуруҳга қарийб 1400 корхона киритилди, улар бўйича 2003-
2004 йиллар мобайнида устав жамғармалардаги 25 фоиз ва ундан камроқ миқдордаги давлатга 
тегишли улушини, шунингдек ушбу корхоналарнинг ҳали жойлаштирилмаган активларини 
биржа ва биржадан ташқари бозорларда тўлиқ сотиш назарда тутилади. 
Қайд этиш керакки, ушбу гуруҳ акциялари ҳозирдаёқ фонд бозорида инвесторлар 
орасида кенг талабгор бўлган корхоналарни бирлаштиради. 
Иккинчи гуруҳ – бу ҳозирги вақтгача давлат мулки бўлган корхоналардир. қарорга 
мувофиқ ушбу корхоналарни фонд бозорида, биринчи навбатда, яхлит ҳолда хусусий мулк 
қилиб тўлиқ сотишга қарор қилинди 
Учинчи гуруҳни бир неча йиллар мобайнида барқарор турғунлик ҳолатида бўлган 
корхоналар ташкил этади. Улар бўйича давлат тасарруфидан чиқаришга доир қатъий чора-
тадбирлар кўриш назарда тутилади. Улар 2003 йил мобайнида тўлиқ хусусийлаштирилиши 
керак. Шу билан бирга, хусусийлаштирилган корхоналарни бошқаришни такомиллаштириш 
масалалари бўйича махсус комиссияга, Давлат мулки қумитасига, Вазирлар Маҳкамаси 
Комплексларига 2003 йил якунлар бўйича ушбу корхоналар ва объектларни хусусийлаштириш 
натижаларини пухта хатловдан ўтказиш топширилди. Шунинг асосида, инвесторларда қизиқиш 
уйғотмайдиган ва келгусида ривожланиш истиқболларига эга бўлмаган корхоналарни аниқлаш 
зарур. Бундай корхоналар давлат реестридан чиқарилган ҳолда кейинчалик тугатилиши керак. 
Бунда ушбу корхоналарни, уларга тегишли бўлган асбоб-ускуналарни ва бошқа мол-мулкларни 
қисмларга бўлиб сотиш мулжалланган. Шу билан бирга айрим тугатилаётган истиқболсиз 
корхоналар ва объектлар бўйича улар эгаллаб турган ер участкаларини иморатлари билан 
биргаликда танлов асосида хўжалик юритувчи бошка субъектларга бериш назарда тутилади. 
Туртинчи гуруҳга чекланган доирадаги, қоидага кўра, йирик, стратегик аҳамиятли 
корхонолар киритилди. Мазкур корхоналар бўйича уларнинг устав жамғармаларида давлат 
улушини сақлаб қолиш мақсадга мувофиқ деб эътироф этилди. Айни вақтда ушбу 
корхоналарни бошқариш тизимини тубдан ўзгартириш, акциядор-мулкдорларнинг ўз ролини 
анча кучайтириш, кузатувчан кенгашларнинг ваколатини мустаҳкамлаш, тасдиқланган бизнес-
режалар бажарилиши, ишлаб чиқаришнинг ўсиши, корхоналарнинг молиявий ҳолати, фойда 
кўриш ва акциядорларга дивидентлар тўлаш учун ижрочи директорларнинг масъулиятини 
ошириш вазифаси қўйилди.
Қарорда иқтисодий ночор корхоналарни хусусийлаштириш механизмига алоҳида 
эътибор берилган. Жумладан, зарар кўриб ишловчи ва паст рентабелли корхоналарга 
жойлаштирилмаган давлат активларини танлов шартларида уларнинг номинал қийматидан паст 
нархда сотиш ҳуқуқи берилган. Агар янги мулкдор техника билан қайта жихозлаш ва ишлаб 
чиқариш хажмларини кўпайтириш, корхонанинг мавжуд кредиторлик қарзини қайтариш учун 
етарли бўлган миқдорларда инвестиция мажбуриятларини ўз зиммасига қабул қилса, 
сотишнинг бундай тартибига йўл қуйилади. 
Вазирлар Маҳкамасининг қарори билан қабул қилинган 2003-3004 йилларда 
корхоналарни давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш дастури амалга оширилиши 
натижасида мулк тузилмасида туб ўзгаришлар юз беради, корхоналарнинг устав саомояларида, 
тармоқларда ва умуман иқтисодиётда давлатнинг иштироки кескин қисқаради, хусусий 
секторнинг роли ва аҳамияти жиддий равишда ошади, хусусийлаштириш жараёнига 
инвесторларни жалб этиш учун янада қулай шарт-шароитлар яратилади. 
Хусусийлаштириш секторини ролини ошириш мақсадида 2003 йил 11декабр куни 
Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси томонидан “Хусусий корхона тўғрисида”ги қонун 
қабул қилинди. Ушбу қонуннинг мақсади хусусий корхоналарнинг тузилиши, фаолияти, қайта 
ташкил этилиши ва тугатилаши соҳасидаги муносабатни тартибга солишдан иборатдир. 
қонунда хусусий корхона – мулкдор ягона жисмоний шахс томонидан тузилган ва 
бошқариладиган тижоратчи ташкилот бўлиб, ўз мулкига алоҳида эгалик қилиши, у давлат 
"
Молия ва сугурта хизматлари" кафедраси
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

36 
томонидан кафолатланиши, унинг мол-мулки национализация қилинмаслиги, унинг фаолияти 
текширишни назорат қилувчи органлар томонидан кўпи билан икки йилда бир маротаба 
белгиланган тартибда амалга оширилиши кўзда тутилган.
Энди, яъни 2004 йил 1январдан бошлаб очиқ акциядарлик жамиятлари устав 
жамғармаларининг энг кам миқдори 50000 АҚШ долларига эквивалент суммани ташкил этмаса, 
уларни бошқа ташкилий-ҳуқуқий шаклларга асосан хусусий корхоналарга айлантириш кўзда 
тутилган. Масъулияти чекланган ва қўшимча масъулиятли жамият қатнашчиларнинг сони 50 та 
юридик ва жисмоний шахслардан ошмаслиги Президент фармонида қайд этилган. 
Жисмоний 
шахсларнинг 
хусусийлаштириш 
жараёнида 
иштирокини 
янада 
рағбатлантириш мақсадида жисмоний шахсларнинг хусусийлаштирилган корхоналар негизида 
барпо этилган хўжалик жамиятлари ва ширкатларнинг акциялари (улушлари) бўйича 
дивидендлар ҳолида олган даромадлари беш йил муддатга солиқдан озод қилинади (2004 йил 
1январдан – 2009 йил 1январгача). 
Хусусийлаштириш борасида янги босқич Ўзбекистон Республикаси Президентининг 
“2006-2008 йилларда давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш жараёнини янада 
чуқурлаштириш туғрисида”ги 417-сонли қарорини ҳаётга тадбиқ қилишдан бошланди
2007 йилнинг 20-июлда Ўзбекистон Республикаси Президентининг “2007-2010 йилларда 
хусусийлаштириш жараёнларини янада чуқурлаштириш ва хорижий инвестицияларини фаол 
жалб қилиш чора-тадбирлари туғрисида”ги қарори қабул қилинди. 
Қарорга асосан муҳим стратегик тармоқлар корхоналарининг устав жамғармаларида 
давлат улишини кескин камайтириш, мамлакат иқтисодиётини ривожлантиришда хусусий 
мулкчиликнинг ролини ошириш,шунингдек,ишлаб чиқаришни модернизация килиш, техник ва 
технологик кайта жихозлаш учун тугридан-тугри хорижий инвестицияларни кенг жалб килиш, 
шу асосда сифатли, ракобат бардош ва экспортбоп махсулот ишлаб чикаришни кўпайтиришни 
таъминлаш максадида уч ярим йилга мулжалланган янги Хусусийлаштириш тасдикланди. 
Тасдикланган дастурга мувофиқ 2010 йилгача булган даврида ноишлаб чикариш 
сохасидаги 994 та корхона ва объектларни очиқ савдоларда тулиқ сотиш; 
иктисодиётнинг 
етакчи 
тармокларидаги 
(кимё,электротехника,курилиш 
индустрияси,ёқилғиэнергетика ва бошка) 363 та корхона ва объектлар бўйича давлат акциялари 
пакетларини, жумладан назорат пакетларини тендер савдоларида инвесторларга ишлаб 
чикаришни модернизация килиш техник ва технологик қайта жиҳозлаш ҳамда рақобатбардош 
ва экспортбоп махсулотлар ишлаб чиқариш бўйича аник инвестиция мажбуриятлари олиш 
шарти билан сотиш; 
фаолият кўрсатмаётган, самарасиз ва қурилиш тугалланмаган объектларнинг талайгина 
қисмини ушбу объектларни тўлик молиялаш ҳамда корхона ва объектлар фаолиятларини қайта 
тиклаш ва кенгайтириш бўйича инвестиция лойихаларини амалга ошириш юзасидан ўз 
зиммасига мажбуриятлар олишга тайёр бўлган инвесторларга бепул бериш. 
Кимё, электротехник, автомобилсозлик ва самолётсозлик тармоқлари корхоналарини, 
шунингдек қишлоқ хўжалик машинасозлиги, шойи саноати, тўқимачилик ҳамда алоқа 
тармоқлари 
корхоналарини 
хусусийлаштиришга 
нисбатан 
ёндошувларни 
янада 
либераллаштириш бўйича қатъий қадамлар қўйилди, мазкур тармоқларда давлат фақат айрим 
корхоналардагина ўз улушини сақлаб қолиб бошқа корхоналарда давлат улушлари тўла-тўкис 
сотилмоқда. 
Дастурнинг энг муҳим, принципиал қоидалари қуйидаги масалаларни ҳал этишдан 
иборатдир: 
а) Давлат тендер комиссиясига бир қанча очиқ савдолар ўтказилгандан кейин харидор 
топилган корхона ва объектларни аниқ инвестиция мажбуриятларини олиш шарти билан 
инвесторларга бепул бериш тўғрисида қарор қабул қилишга рухсат этилди; 
б) инвесторлар томонидан инвестиция мажбуриятлари сифатида киритиладиган маблағ 
ва мулк даромад (фойда), ижтимоий инфратузилмани ривожлантириш ва ҳудудларни 
ободонлаштириш ҳамда қўшилган қиймат солиқларига тортилмайди, хорижий валютадаги 
қўйилмалар эса мажбурий тарзда сотилмайди; 
"
Молия ва сугурта хизматлари" кафедраси
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

37 
в) шундай тартиб жорий этилмоқдаки, унга мувофиқ, олди-сотди шартномасида 
белгиланган инвестиция даври мобайнида инвесторларнинг қўйилмалари хусусийлаштирилган 
корхонанинг олдинги қарзини қоплаш ҳисобрақамига мажбурий тарзда ундириб олинмайди, 
давлат улуши потенциал инвесторларга сотилаётган корхонанинг бюджетга ва давлат мақсадли 
жамғармаларига тўловлар бўйича қарзлари реструктуризация қилиниши мумкин. Айни пайтда, 
инвесторларнинг корхоналарни хусусийлаштириш вақтида қабул қилган мажбуряитларни 
бажариши учун жавобгарлигини оширишга қаратилган нормалар назарда тутилади; 
г) Вазирлар Маҳкамасига инвестиция мажбуриятларини қабул қилган ҳолда (уларнинг 
олди-сотди шартномасига мувофиқ ижро этилиши даврида) давлат акциялари пакети потенциал 
инвесторларга сотилаётган корхоналарнинг бюджетга ва давлат мақсадли жамғармаларига 
тўловлар бўйича қарзларни реструктуризация қилишни кўриб чиқиш ва улар юзасидан 
қарорлар қабул қилиш топширилди; 
д) тасдиқланган Хусусиялаштириш дастури доирасида пахтани қайта ишлаш ва ёғ-мой 
саноатининг хусусийлаштириладиган корхоаналарига нисбатан “олтин акция”ни жорий этиш 
кўзда тутилган (бу ҳақдаки тўлиқ маълумот кейинги дарсларда берилади). Шу билан бир вақтда 
Ўзбекистон Республикаси Давлат мулк қўмитасига иқтисодиётнинг етакчи, стратегик 
тармоқларининг бошқа корхоналарини хусусийлаштиришда ҳам “олтин акция”ни қўллаш 
мақсадга мувофиқлиги тўғрисидаги таклифларни ўрнатилган тартибда Вазирлар Маҳкамасига 
киритиш топширилди. 
Ўзбекистон Республикаси Президентининг “2007-2010 йилларда хусусийлаштириш 
жараёнларини янада чуқурлаштириш ва хорижий инвестицияларини фаол жалб қилиш чора-
тадбирлари туғрисида”ги қабул қилинган қарори хусусийлаштириш жараёнларини янада 
чуқурлаштириш борасидаги ғоят муҳим қадам бўлибгина қолмай, балки мамлакатимиз 
иқтисодиётида хусусий сектор улушини тубдан оширишга қаратилган иқтисодиё ислоҳотларни 
изчиллик билан амалга ошириш, Ўзбекистоннинг иқтисодий жиҳатдан юксалиши ва халқаро 
жаҳон хўжалик муносабатларига интеграциялашувининг ғоят муҳим омили сифатида 
корхоналарни модернизация қилиш ва техник қайта жиҳозлашга хорижий инвестицияларни 
кенг жалб қилиш йўлидаги стратегик йўналишни ҳам белгилаб беради. 
Хусусийлаштириш натижасида, ҳеч бўлмаганда, икки асосий вазифани хал этиш кўзда 
тутилди. 
Биринчидан, давлат мулки ўзининг ҳақиқий эгасини топди. Амалда оширилаётган 
иқтисодий ислоҳотларнинг асосий маъноси ҳам мулкни ҳақиқий эгалари қўлига топшириш, 
тадбиркарлик фаолияти учун уларга кенг имкониятлар беришдан иборатдир. Давлвт мулки 
янги мулкдорларга бепул эмас, балки уни сотиб олиш йўли билан берилади. Бу реал қийматга 
эга бўлган нарсаларнигина чинакамига қадрлашлари ва тежаб тергашлари билан боғлиқ, 
псиҳологик омил билан шарт қилиб қўйилади. 
Шунинг учун Ўзбекистонда хусусийлаштириш асосини пуллик қоидаси ташкил этади. 
Шу муносабат билан хусусийлаштиришнинг акциялаш, иншоотларни танловлар ва ким ошди 
савдоси орқали сотиш сингари усуллар кенг йўл олди. 
Иккинчидан, хусусийлаштириш кўп укладли иқтисодиёт ва рағбатлантирувчи рақобатчи 
турли маҳсулот ишлаб чиқарувчи муҳитни вужудга келтирди. У асосан бир ёки бир хил хизмат 
кўрсатувчи, бироқ, мулкчиликнинг давлат, жамоа, хусусий ва бошқа усулларига асосланган 
кўпдан кўп корхоналарни ташкил этиш йўли билан алоҳида ишлаб чиқаришлар ва бир-бутун 
фаолият соҳаларининг танҳо ҳукмронлигини бартараф этишда ифодаланади. Ишлаб 
чиқаришнинг пировард натижаларидан иқтисодий манфаатдарлик, хом-ашё ва материаллар, 
сармоя, махсулот чиқариш бозори учун кураш юзага келади. 
Давлат мулки объектлари 
Ўзбекистон Республикаси давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш 
тўғрисидаги қонунга биноан давлат мулкининг барча объектлари икки гуруҳга бўлинади:
•
давлат тасарруфидан чиқариб, хусусийлаштириладиган объектлар;
•
хусусийлаштириш тақиқланган объектлар. 
"
Молия ва сугурта хизматлари" кафедраси
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

38 
Тармоқ мансублиги, чиқарилаётган маҳсулотнинг, бажарилаётган ишлар ва 
кўрсатилаётган хизматларнинг ижтимоий-иқтисодий аҳамиятлилиги давлат мулкини сақлаб 
қолишнинг мақсадга мувофиқлиги объектни у ёки бу гуруҳга киритиш учун асос бўлади. 
Ўзбекистон Республикасининг алоҳида мулкий объектлари – ер ости бойликлар, сувлар, 
ҳаво бўшлиғи, ўсимлик ва ҳайвонот дунёси, тарихий ва маданий ёдгорликлар, давлат бюджети 
маблағлари, республика суғўрта жамғармалари; мамлакатимиз мустаҳкамлигини, унинг 
ижтимоий ва иқтисодий ривожини таъминловчи корхоналар ва мулкий жамғармалар 
хусусийлаштирилмайди. 
Хусусийлаштириш жарёнларида иқтисодий мақсадга мувофиқлик ва самарадорлик 
қоидалари асосий ўрин тутади, ислоҳ қилиш сунъий жадаллаштирилиши ёки 
сустлаштирилишига йўл қўйилмайди. Хусусийлаштиришнинг асосий йўналиши давлат мулки 
объектларини қайта ташкил этишдан иборат. Кичик иншоотлар учун асосан мулкчиликнинг 
хусусий ва масъулияти чекланган жамият усули, ўрта объектлар учун – масъулияти 
чекланмаган жамият ва очиқ турдаги ҳиссадорлик жамияти усули, йирик корхоналар учун – 
очиқ турдаги ҳиссадорлик жамиятлари усули тавсия этилади. 
Мулкчилик шаклларини танлаш Давлат мулк қумитаси томонидан ишлаб чиқариш 
миқёслари, тармоқ хусусиятлари, ишловчилар сони, асосий фондларнинг қиймати, ишлаб 
чиқаришни кооперациялаш ва меҳнат тақсимоти жараёнларида бошқа объектлар билан 
алоқалар ҳисобга олинган ҳолда амалга оширилади. 
Республика даражасидаги тармоқ бошқарув идоралари ва уларнинг минтақавий (вилоят) 
бўғинлари ҳам қайта ташкил этилиши керак. Республика тармоқ, давлат ва нодавлат 
концернлар, уларнинг минтақавий бўғинлари маъмурий-буйруқбозлик таркиблари сифатида 
кўнгилли асосда шакллантирилувчи уюшмалар ва ассоциациядан чиқиш ҳуқуқига эга бўлади. 
Уюшма ёки ассоциация очиқ турдаги ҳиссадорлик жамияти ёхуд ўз муассислари эҳтиёжига 
хизмат қилувчи ижроия идораси, ёки агар ташкил этилиши янги танҳо ҳукмронлик қилувчи 
тузилма юзага келишига олиб бормаса, ҳолдинг сифатида шаклланиши мумкин. 
Иншоотларни хусусийлаштириш шарт-шароитлари ҳам улар фаолиятининг кўламлари ва 
ўзига ҳослиги билан боғлиқ. Асосан савдо, умумий овқатланиш, аҳолига коммунал ва маиший 
хизмат кўрсатиш соҳаларига кирувчи объектлар қоида тариқасида ким ошди савдосига қўйиб 
ёки танлов асосида сотилади. Бошқа тармоқларнинг майда ва ўрта объеклари, ката-
кичиклигидан қатъи назар, чала қурилиш объеклари ҳам агар у балансида бўлган 
ташкилотларда уни тугатиш учун маблағ бўлмаса ёки маблағ етишмаса шу тартиб бўйича 
хусусийлаштирилади. 
Объектларни танлов бўйича сотиш чоғида корхона фаолиятининг янги мулкдор 
томонидан таклиф этилаётган энг фойдали қуйидаги шартлари ғолибни аниқлашнинг асосий 
мезони ҳисобланади:
•
асосий ишлаб чиқариш хажмларини сақлаб қолиш ва кўпайтириш, товарлар (ишлар, 
хизматлар)нинг янги турларини ўзлаштириш; 
•
иш ўринларини сақлаш ёки кўпайтириш;
•
инфраструктурани ривожлантириш; 
•
тақдим этилган бизнес-режага биноан бошқа шартлар. 
Айрим тармоқларнинг хусусиятлари, уларнинг Ўзбекистон иқтисодий потенциалига ва
давлат буюртмалари бажарилишига қўшаётган ҳиссалари ҳисобга олинган ҳолда:
•
ҳар бир ҳолатда низомий маблағлар Давлат мулк қумитаси томонидан тақсимланиши, 
бунда маъмуриятга (раҳбар, унинг ўринбосари, бош мутахассислар, шу жумладн хўжалик 
ҳисобидаги бўлинмалар даражасида) акцияларнинг 5 фоиздан ортиқ бўлмаган қисми берилади;
•
давлвт ҳиссасидаги акцияларни ҳиссадорлар – меҳнат жамоаси аъзоларига сотишда 
имтиёзлар берилиши;
•
акцияларни турдош ва бевосита алоқалари бўлган корхоналар сирасига кирувчи давлат 
ҳуқуқий шахсларига сотиш кўзда тутилади. 
"
Молия ва сугурта хизматлари" кафедраси
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

39 
Давлат мулк қумитаси айрим ҳолатларда низомий маблағнинг 100 фоизини чет эл 
харидаорларига сотиши мумкин.