O‘zbekisòon respublikasi oliy va o‘RÒa maxsus òA’lim vazirligi o‘RÒa maxsus, kasb-hunar òA’limi markazi

So‘zboshida  qo‘llanmaning  dasturi  yoritiladi.  Bunda  mavzu
asoslanadi,  matbuot  mahsulotining  turi,  xarakteri,  kitobxonlik
guruhi,  maqsadi,  asosiy  bo‘limlari  va  yordamchi  ma’lumotlar
beriladi.  Kitobxonlik  guruhi  haqida  berilgan  ma’lumot  muhim.
Ba’zida qo‘llanmada kitobxonlik guruhi aniq ko‘rsatilmaydi. Bunda
kutubxonachi  o‘zi  qo‘llanma  bilan  tanishib,  qaysi  kitobxonga
tavsiya etish kerakligini aniqlab oladi. So‘zboshida yana materiallarni
yig‘ish qay davrda tugaganligi haqida ma’lumot beradi. Bu yangi
adabiyotlarni tavsiya etish uchun zarur. Mundarija qo‘llanmaning
tuzilishi  haqida  ma’lumot  beradi.  Asosan,  qo‘llanmalar  ikki

---

173
qismdan iborat bo‘ladi: asosiy va yordamchi. Asosiy qismi matbuot
asarlarining  bibliografik  yozuvlaridan  tashkil  topadi.  Ularning
joylashtirilishi qo‘llanmaning xarakteriga, maqsadiga, tanlangan
adabiyotlarning  yo‘nalishiga,  kitobxonlar  guruhi  va  mavzuning
xususiyatiga bog‘liq bo‘ladi. Mavzuli ko‘rsatkichlarda adabiyotlar
bir-biriga bog‘liq masalalar bo‘yicha guruhlashtiriladi. Shaxslarga
oid ko‘rsatkichlarda shaxslar familiyasining alifbosi tartibida yoki
hayoti va ijodining xronologiyasi tartibida joylashtiriladi. Mam-
lakatshunoslik masalalariga oid ko‘rsatkichlarda adabiyotlar mam-
lakatlar,  shahar  va  tumanlar  bo‘yicha  joylashtiriladi.  Òavsiya
ko‘rsatkichlarida bibliografik yozuvlarning mantiqan joylashishini
e’tiborga olish kerak.
Bibliografik  nashrning  yordamchi  qismi  so‘zboshidan,
kutubxonachi yoki kitobxonga murojaat qismidan va yordamchi
ko‘rsatkichlardan iborat bo‘ladi. Qo‘llanmaning maqsadi va matbuot
asarlarining  mazmuniga  ko‘ra  mualliflar,  ismlar,  geografik,
mavzuli, predmet yoki xronologik va badiiy asarlar nomlarining
alifboli  yordamchi  ko‘rsatkichlari  beriladi.  Ular  o‘ziga  yarasha
yo‘l ko‘rsatkichi bo‘lib, qo‘llanmaning biror qismiga yo‘naltiradi.
Masalan, agar qo‘llanmadagi yozuvlar sistemali tartibda joylash-
tirilgan bo‘lsa, predmet ko‘rsatkichi beriladi. Mamlakatshunoslik
va o‘lkashunoslik xarakteridagi qo‘llanmalarda geografik nomlar
ko‘rsatkichi beriladi. Ayrim shaxslarga bag‘ishlangan yoki mavzuli
qo‘llanmalarda ismlar, mavzuli asarlar nomlarining alifboli yor-
damchi  ko‘rsatkichi  beriladi.
Qo‘llanmalar  mazmunini  o‘rganish  bibliografik  yozuvlarni,
bo‘limlarga berilgan kirish va tushuntirish matnlari, bo‘limlar va
bo‘limchalarni ko‘rib chiqish jarayoni bilan tugaydi. Qo‘llanmada
adabiyotlarga  berilgan  annotatsiyalarni  ham  diqqat  bilan  ko‘rib
chiqish, ularning qay darajada asar mazmunini yoritib berganiga
e’tiborni  qaratish  kerak.  Qo‘llanmaning  mazmuniga  ko‘ra  shu
sohaga  oid  mutaxassislarning  fikrini  bilish  ham  muhim  aha-
miyatga ega.
Bibliografik guruhlashtirish vazifasi qo‘llanmaning tuzilishini
tanlash, asosiy bo‘lim va bo‘limchalarini aniqlash, ularning ketma-
ketligini belgilashdan iborat. Bu kitobxonga bibliografik axborotni
mantiqan  asoslangan  holda  yetkazishga  olib  keladi.  Matbuot
asarlarini o‘rganish jarayonida asosiy mavzuni, masalani ajratib
olish, mazmuniga ko‘ra kitoblarni va maqolalarni guruhlashtirish,
har bir bo‘lim va bo‘limchani nomlash, mantiqan ketma-ketlikni

---

174
aniqlash uchun zamin yaratilgan bo‘ladi. Bibliografik qayta ishlash
yoki bibliografik ta’rif berishda har bir matbuot asari haqida uni
o‘rganish  jarayonida  olingan  mulohazalar  birlashtiriladi.  Har
biriga  bibliografik  yozuv  tayyorlanadi,  annotatsiya  yoziladi.
So‘zboshi va boshqa yordamchi elementlarni tayyorlashning asosiy
vazifasi  kitobxonlarga  tuzuvchining  fikrini  yetkazish,  mustaqil
ravishda qo‘llanmadan foydalanishga yo‘llashdir. Buning uchun
mavzuning  dolzarbligi,  ahamiyati,  qo‘llanmaning  o‘ziga  xos
tomonlarini  ochib  berish  lozim.  Òahlil  qilish  va  bibliografik
qo‘llanmani rasmiylashtirish, yakunlovchi bosqichda barcha matn
qaytadan ko‘rib, ilmiy, adabiy va bibliografik tahlil qilib chiqiladi.
Yo‘l  qo‘yilgan  xatolar  tuzatiladi,  kamchiliklar  to‘ldiriladi,
qo‘shimchalar  kiritish,  sarvarag‘ini  bezash,  boshqa  yordamchi
elementlarni kiritish, muqova ko‘rinishini tayyorlash, so‘zboshi,
kirish so‘zi, xulosa kabi elementlarni joylashtirish, illustratsiyalar
joyini  belgilash  mumkin.