Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги ўзбекистон республикаси олий ва ўрта

 1.13.Инвестицияларнинг таснифланиши.
Вақтлар утиб «инвестиция» сўзи бир неча янги ахамиятга эга 
бўлган изох-тушунчалар билан тўлдирилди ва турли хил 
фаолиятларда ундан фойдаланиш бошланди, жумладан бундай 
ахамиятлардан бири (кандайдир корхонага узоқ муддатли капитал 
қўйилма) бу бундай фойдаланишни массали тус олиши кейинчалик 

---

103 
мумфойдаланувчи категория сифатида бўлиб колишга олиб келди. 
Бундай ахамият-мохиятлар билан бу сўз бошқа бир хил илдизли 
сўзлар маъносини ифода этувчи сифатида бизни тилимизга кириб 
келди. 
«Инвестор» нинг анаънавий сўзи худди омонатчи сифатида
ўгирилади, а инвестициялаш сифатида эса –капитални қўйиш, 
жойлаштириш деган маънони билдиради. Бундай таржимада биз 
аввалги маъноларни инобатга олишимиз мумкин. Хакикатда 
кандайдир корхонага пулини қўйиб(вклад), қўйувчи(вкладчи) ўз 
таъсирини ўтказиб-эттириб ўз имкониятларини олиши мумкин. 
Хаммадан аввал у бу имкониятларини қўйидаги оддий усул орқали 
амалга оширади: маблағни қўйиб ўз рискига эга бўлади ва кўркувга 
тушади ва сўнг ўз қўйилмасидан девиденлар олади ёки агар уни 
бирор нарса(моддий бойлик ёки турли хил манфаатлар) 
қизиқтирмаса у холда буни оддий қилиб маблағқўйиш хам даромад 
олиш хам амалга оширилмайди дейилган изох келтирилади. Айрим 
холларда капиталга омонат қўйилса унга ўзини инвестицион 
даромадини ошириш ва бошқаришда иштирок этиш мақсадида ўз 
идеологиясини ва гумашталарининг «мулокот қилиш худуди» да 
жойлаштириш(утказиш) орқали унга имкониятлар беради. Хакикатда 
эса, умумқабул қилинган имло таржималарда(лугат) инвестор 
тушунчасига нафакат купахамиятли характер хисобга олинмайди, 
балки 
сўзмаъноси 
ноамалдаги 
тавсиф 
нуқтаи 
назаридан 
илгари(олдинга) сурилган. «Вкладчи» рус сўзидан олинган бўлиб 
бунинг тушунчаси маъно буйча номахсус бўлиб хисобланади ва бу 
нафакат кандайдир битта жараёнда хаттоки кандайдир бир неча 

---

104 
фаолиятлар сфераси учун: омонатчи нафакат инвестор мисол учун 
хомий(спонсор) ва бошқаси келгусида шунга ўхшаш бир неча 
фаолиятлар билан боғлиқдир. Шунинг учун инвестор сўзи худди 
омонатчи сўзига ўхшаш таржима қилинмайди. Бундай маъноларни 
киритилиши инвестицион жараён мохиятини очишда ахамиятли фарқ 
бўлиб колишга олиб келади, бу қонун асосида мазкур сферани 
умумахамиятли шакллантиришда кечиқтиришга олиб боради.
Бозор иқтисодиёти шароитида инвестицияни муаммоси худди 
хусусий капитални жамғаришдаги муаммога ўхшаш сифатида кўриб 
чиқилади. Жамғариш тўғрисидаги қонунларни аввалги тахлил 
бошларида классик сиёсий иқтисодчилар(А.Смит, Д.Рикардо)ни 
жалб қилинди, қайсики якка капитални такрор ишлаб чиқариш жарён 
базасидаги уларни афзаллиги тахлил этилди. Мазкур тахлилда талаб 
ва таклифларнинг ўзаъро тасиридаги соф фойдани капитализация 
кили шва шакллантииш механизми асосий хал килувчи ролни 
уйнайди. Бундай ёндашув нолиберализм назариётчилари томонидан 
давом эттирилди ва қабул қилинди. 
Инвестицияни янада кенгроқ тушунчаси –келгусида уни ошириш 
мақадида капитал қўйишдир. Капитални ортиши келгусида 
инфляциядан йукотишни қоплаш, уни риск учун қопланиши, жорий 
даврда истеъмолга мавжуд маблағлардан фойдаланишда инвесторни 
инкор(отказ)ини компенсация қилиш учун етарлича бўлиши лозим. 
Бироқ барча турдаги капиталга қўйилмалар инвестиция 
хисобланмайди. Капитал-бу ўз ўзидан ортиб борувчи қиймат ёки 
қўшимча қиймат келтирувчи қийматдир. Бундай ўсиш 2 усул орқали 
амалга 
оширилади: 
тижорат 
ва 
инвестиция 
воситаси 

---

105 
ёрдамида.Тижорат жараёнида капитал алохида олинган хўжалик 
оборотига қўйилади. Тартиб бўйича бу операция макул арбитраж 
рамкасида кандайдир товар сотиш сотиб олиш учун ишлатилади 
(бошқасида сотиш мақсадида бир бозордан сотиб олиш).
Инвестиция эса узоқ муддатга ёки бир неча хўжалик оборотига 
капитал қўйишга олиб боради ва бундай капитал қўйилма асосий 
воситаларни хохлаган формасидан фойдаланишга олиб боради (сотиб 
олиш ёки хатто ижара, ташкил этиш). Шунинг учун инвестицияни 
биринчи фарқ қилувчи хусусияти бу жараёнда асосий воситаларни 
иштирок этиши хисобланади.
Инвестицияни 2нчи фарқ килувчи хусусияти –бу соф фойда 
олишдир. Инвестицияни амалга ошириш мотивини харакати ва 
капитал ўстиришни манбаси –бундан олинадиган соф фойдадир. Бу 
икала жараён хам- капиталга маблағқўйиш ва соф фойда олиш-турли 
хил вақтлар оралигида тартиб бўйича юзага келиши мумкин. Бу соф 
фойда олиш жараёнларининг тартиб бўйича юзага чиқиши 
инвестицияни тўлик хажмда амалга оширилгандан сўнг бўлади. 
Параллелда уларни соф фойда олишини юзага келиши яна 
инвестиция жараённи тўлик тугатгандан сўнг бўлиши мумкин. 
Интервалли вақтларда бу жараённи етиб келиши инвестицияни 
тугатиш даври билан соф фойда олиш ўртасида маълум вақтлар 
кетади (бу вақтинчалик лагани давомийлиги инвестициялаш 
формасига ва аник инвестицион лойихани хусусиятларига 
боғлиқдир). 
Жахон иқтисодий адабиётларида «инвестиция» категориясига 
аникликни бир неча ёндашувлари тупланган.Биринчиси камрок 

---

106 
тушунчага эга бўлган ривожланган мамлакатларда АКШ, Канада, 
Гарбий Европа мамлакатларида инвестиция факат қимматли 
қоғозларга капитал қўйиш деб тушунилади.