|
1.11. Инвестиция жараёнининг иқтисодий мазмуни ва
моҳияти.
Инвестиция жараён-бу инвестицион фаолиятининг амалга
ошириш жараёни бўлиб, бу бевосита инвестицион амалиётлари
шаклланадиган барча иқтисодий муносабатар мажмуасидир.
Амалдаги Қонунчиликка асосан инвестиция фаолияти - инвестиция
фаолияти субъектларининг инвестицияларни амалга ошириш билан
боғлиқ харакатлари мажмуидир” деб белгиланган. Мазкур
фаолиятини давлат аввало ягона орган сифатида қонунчиликлар,
халқаро келишувлар, турли даврда ривожланган давлатларнинг
стратегик сиёсатлари, турли кўринишдаги имтиёзлар, уларнинг
иштирокчилари
ўртасида
муносабатларни
тартибга
солиш
механизмлар ва бошқалларни ўз ичига олади. Инвестицион жараённи
иқтисодий мохиятига назар ташлайдиган бўлсак, аввало мазкур
муносабатлардаги “иқтисодий асос” купроқ рол ўйнайди. Чунки
фаолитяининг амалга ошиишдан асосий максд кандайдир кўзланган
мақсад унинг ортида кандай бўлишидан қатъий назар самара ётади.Бу
93
ўз навбатида мазкур фаолиятини кенг фаоллошувига бевосита таъсир
этади.Фаолитянинг асосида шу мамлаатнинг молия тизимининг
эволюцион даврлари ётади. Шунинг учун иқтисодиёти ривожланган
мамлакатларнинг ривожланган бозор иқтисодиётига назар ташласак
у ерда фақат мазкур муносабатларнинг асосий эволюциоон жараёни
билан боғлик. Чунки хар бир малакат қонунчилиги доимий равишда
бир ерда тухтаб қолмай доимий равишда жахон иқтисодиётига мос
такомиллаши борилади ва бу кўзланган натижани беради. Бу маълум
даврларни ва такомиллаштириш механизмларини ўз ичига олади.
Самара ёки даромад келтирадиган мулкий ва интеллектуал
бойликлар, яъни инвестициялар қуйидаги шаклларда бўлиши
мумкин,
пул маблағлари, банклардаги мақсадли жамғармалар, пайлар,
акциялар ва бошқа қимматбаҳо қоғозлар;
ҳаракатдаги ва ҳаракатда бўлмаган мулклар (бинолар,
иншоотлар, асбоб-ускуналар, ҳамда бошқа моддий бойликлар);
муалллифлик ҳуқуқи, ноу-хаулардан ташкил топган мулкдорлик
ҳуқуқлари ва бошқа интеллектуал бойликлар;
ер ва бошқа табиий ресурслардан фойдаланиш ҳуқуқлари ҳамда
мулкчилик ҳуқуқлари;
бошқа бойликлар.
Инвестицияларнинг қайд этилган турлари ва шакллари асосида
тадбиркорлик, ишбилармонлик ва бошқа давлат томонидан
таъқиқланмаган фаолиятларни барча инвесторлар томонидан амалий
равишда йўлга қўйиш, маблағлар сарфлаш ва уларни амалиётга
94
тадбиқ этиш чора тадбирларининг йиғиндиси инвестиция фаолиятини
англатади.
Бозор иқтисодиётида инвестиция фаолиятини фуқаролар,
ҳуқуқий шахслар (корхоналар, фирмалар, акционер жамиятлари ва
бошқа типдаги мулк эгалари) ва давлат юритади.
Инвестиция фаолиятини йўлга қўйишда ҳар бир мулк эгаси,
биринчи навбатда ўз манфаатини кўзлаб ягона мақсадга, яъни фойда
олиш ва самарага эришишни режалаштиради.
Инвестиция фаолиятини ташкил этишда ҳар бир мулк эгаси
ишбилармонликни, тадбиркорликни моҳиятини чуқур англаган ҳолда
иш юритиши лозим. Инвестиция фаолияти билан шуғулланувчи мулк
эгаси тез ўзгарувчан бозор иқтисодиёти ва унинг кўпқиррали
муносабатларини ҳар томонлама англай билиши лозим. Инвестиция
фаолиятини юритишда иқтисодий ахборотга таянган соҳа бир бутун
иқтисодиёт ва мамлакат миқёсида маркетинг билиларига эга бўлиши
алоҳида аҳамиятга эга. Чунки барқарорлашмаган иқтисодиётда
инвестор пул муомаласи, молия кредит ва банклар, солиқ сиёсати
моҳиятини чуқур билмай туриб, инвестиция фаолиятини ташкил
этиш таваккалчилик билан боғлиқ бўлиб, қисқа давр ичидаги
инқирозга учраши мумкин. Бозор муносабатлари ривожланган етук
жамиятда инвестиция фаолияти қуйидаги йўналишларда олиб
борилади:
фуқаролар, давлатга қарашли бўлмаган корхоналар, хўжалик
ассоциациялари, жамоа ва ўртоқлик хўжаликлари ҳамда жамоа
мулкчилиги асосида ташкил этилган ташкилотлар, нодавлат
корхоналари ва муассасалари томонидан;
95
давлатни маъмурий ва бошқарув бўлинмалари, ташкилотлари
ҳамда давлат корхоналари ва муассасалари томонидан;
чет эл фуқаролари, хусусий фирмалар, ассоциациялар,
компаниялар ва ҳуқуқий шахслари ҳамда бошқа хорижий давлатлар
ва ҳалқаро молия – кредит муассасалари томонидан;
қўшма корхона кўринишида маҳаллий ва чет эл фуқаролари,
ҳуқуқий шахслар ва давлатлар билан ҳамкорликда.
Мулкчиликни турли шаклларини ривожланиши, тадбиркорлик ва
ишбилармонликни йўлга қўйилиши, жаҳон иқтисодий алоқаларини
тараққий
этиши,
қўшма
корхоналарни
иқтисодиётни
барқарорлаштиришдаги ролини ортиши инвестиция фаолиятини тўла
ташкил этиш учун зарур бўлган имкониятларни яратади.
Мулкчиликнинг турли шаклларини вужудга келиши, ўз
навбатида тадбиркорликнинг ривожланиши, чет эл капиталининг
кириб келиши инвестиция фаолиятини ташкил этиш йўналишларини
ҳам аниқлаб беради.
Бозор шароитида инвестиция фаолиятини кенгайтириш ва
ривожлантириш жисмоний, ҳуқуқий шахсларни ва давлатни, фойда
олиш мақсадида тадбиркорлик, ишбилармонлик ва бошқа
фаолиятларини қайтадан тиклашга қаратилган. Бу борадаги асосий
мақсад инвестиция фаолиятини ташкил этиб иқтисодиётни
инқироздан олиб чиқиш, уни барқарорлаштириш, дунё бозорига
кириб бориш, жаҳон хўжалик алоқаларини мустаҳкамлаш ва аҳоли
турмуш даражасини яхшилашдир.
Шунинг билан бирга ривожланган мамлакатлар ифтисодиёти
шундан далолат берадики давлатнинг инвестицион стратегиясининг
96
асосий йўналишлари туғри танланганлигидан далолат беради.
Инвестицион стратегия асосан амалдаги такомиллашган тактикалар
натижасида кўзланган мақсадга эришилади. Шунингдек стратегияда
фаолият учун турли кўринишдаги имтиёзлар яратилади. Чунки
иқтисодиётдаги инвестицион жараённи шаклланишида давлат асосий
рол
ўйнайди.
қайсики
.барча
жараёнларни
бир
текисда
мувофиқлаштиради, тартибга солиб боради, назорат этиб боради,
халқаро
келишувларни
унификациялашган
формаларидан
фойдаланиш механизмини ишлаб чиқади.
Инвестицион жараённи мохиятига эътибор берадиган бўлсак бу
барча инвестицион жараёнлар билан чамбарчас боғлик бўлиб,
фаолятнинг асоси хисобланган узоқ муддатни ўз ичига олади.
Шунинг учун бу жараён бозор иқтисодиёти ривожланаётган
мамлакатларда капитални харакати ишлаб чиқариш сохасидан савдо
сотиқ жараёнларни кенг йўл очилади. Чунки бунинг асосий сабаби:
1 чидан маблағ ўз эгасидан узоқ вақт бошқа эгасига ўтиб қолади;
2чидан бу ўз навбатида маблағнинг эгасига узоқлашганлиги
сабаблиги кайтмаслик эхтимоли бўйича шубха туғдиради;
3 чидан риск хатари бошқаларга нисбатан кучли бўлади;
4 чидан савдо сохасида ишлаб чиқаришга нисбатан даромаднинг
келиш тезлиги кучаяди хамда риск хатар даражаси хам нисбатан
камроқлиги билан харатерланади;
5 чидан узоқ вақт ичида маблағэ гасига келаётган даромадлилик
даражаси камайиб кетади.
Мазкур
холатларни
бошқариш
асосан
давлатнинг
мувофиқлаштирувчи механизмлари орқали жараённи бошқариб
97
турилади. Бу бошқарув аввало давлатнинг бос илохатчи сифатидаги
роли орқали намоён бўлади. Жараённинг жахон миқёсдаги
фаоллашуви эса секин асталик билан бозор иқтисодиёти
тамойилларига мослашиб мумлашиб боради. Жахон миқёсида
инвестицион жараённинг кенг фаоллашуви жамият ривожи учун
халқ манфаати учун ва пировард натижа уларнинг яшаш шароитини
яхшилашга хизмат қилади.
Do'stlaringiz bilan baham: |
