Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги ўзбекистон республикаси олий ва ўрта

6.10.Инфляция ва реал фоиз ставкалари фоиз ставкаларини
тенглаштириш. 
Турли хил давлардаги иқтисодий кўрсаткичларни вактлар 
бўйича ишончли таққослашда дунё тан олган усул хисобланган
товар ва хизматларга бўлган бахо ва инфляция даражасини хисобга 
олган холдаги уни активларини ейиштириш(корректировка) 
зарурдир. Иқтисодчилар бундан келиб чиқиб, бахони номинали ёки
бахолар товар ва хизматларга кўрсатилган-белгиланган хақиқийбахо
пулнинг истеъмол қиймати-кобилиятини белгиловчи сифатида тан 
олингандир. 
Бундан ташкари, фоиз ставкаларининг номинали билан хақиқий 
бахоси бир биридан фарқланади. Облигациялар бўйича номинал

---

484 
фоиз ставкаси заёмщик томонидан ваъда берган сумма бўлиб, бу
кайсики пул кўринишдаги сизга тўланадиган тўлов хисобланади. 
Хақиқий фоиз ставка – бу кредитор томонидан ишлаб топилган
номинал фоиз ставка бўлиб, пулнинг истеъмол қиймат-коблиятини 
ўзгариши билан ўзгартирилган(корренктировка) кисмидир. Мисол: 
Хисобланадиган номинал фоиз ставкаси йиллик 8%, а инляция 
даражаси эса 8%, у холда даромадни хақиқийфоиз ставкаси 0 га тенг 
бўлади. 
Даромадлиликни хақиқийфоиз ставкасини хисоблаш учун
стандартли истеъмол саватидан қурол сифатида фойдаланилади. Мос 
холда даромадлиликни хақиқий фоиз ставкаси мазкур саватнинг 
таркибига боглиқ бўлади. Миллий истемол бахоси индексини
хисоблашда, 
ИБИ-саватдаги 
таққосланадиган 
истеъмол
товарларидан фойдаланилади.
Агар номинал фоиз стакаси йиллик 8 % ни ташкил этса, а 
инфляция даражасига мос бўлган истемол бахолари индексини 
ўзгариши -5 % бўлса, у холда даромадлиликни хақиқийфоиз ставкаси
3 %ни ташкил этади.Бу аникми? 
Бунга ишонч хисил қилиш учун даромадлиликни хақиқий фоиз 
ставкасини аниқроқ кўриб чиқамиз: Сиз хар бир инвестиция 
қилаётган 100 долл учун 108 долл оласиз. Бирок, бу даврда истемол 
савати кайсики 1 йил олдин турган 100 долл қиймати ортди ва 105 
долл. га қадри тушди. У холда истеъмол товарларига нисбатан сизни
108 долл. пулингиз жорий даврда товар сотиб олиш учун қанча 
хақиқий қийматига эга бўлди? Бунда 108 долл. ни истеъмол саватини
келгуси бахосига бўлинади: 108/105=1,02857 қарзина. Шундай қилиб, 

---

485 
хар бир сотиб олинмаган сават учун, ўз капиталингизни 
инвестицияга алмаштириб, сиз 1 йилдан сўнг 1,02857 эквивалентда 
сават оласиз. Мос даромадлиликни хақиқий ставкаси
йилига(саватни келгусидаги сони бугунги кундаги бита қарзинани 
тугри келиши) 2,857 ташкил этади. 
Умумий формуласи: Номинал фоиз ставкаси ва инфляция 
даражаси ўртасидаги даромадни хақиқий фоиз ставкаси нисбий 
кўриниши қуйидагича: 
1+номинал фоиз ставкаси
1+даромадлиликни хақиқийставкаси= ---------------------------------------------------------------
-- 
1+инфляция даражаси
Ёки
Номинал фоиз ставка-инфляция даражаси 
Даромадлиликни хақиқийставкаси= ----------------------------------------------------------- 
1+ инфляция даражаси 
Мисолимиз бўйича: 
0,08-0,05 
Даромадлиликни хақиқийставкаси= ------------------------= 
1,05 
==0,02857=2,857%. 

---

486 
Фиксирланган номинал кўринишдаги даромадли инструментлар
ишончли хисобланиб, маълум риск даражасини ўз зиммасига 
олганлигини хакикатда билдиради.
Агар инфляция даражаси- йиллик 5%, у холда келгусдаги 
даромадлилик ставкаси 2,857 га тенг бўлади, агар инфляция 
даражаси 5%дан юқори бўлса у холда хақиқийставка 2,857 % дан кам 
бўлади. 
Қўйилган маблағларни қадрсизланиш рискидан химоя қилиш 
учун хақиқий ставка хақиқий товар ва хизматлар бахоси ёрдамида 
белгиланади. 
Мисол: 
кандайдир 
фиксирли 
даромадга 
эга 
инструментлар учун ягона хисоб китоб усули таққослаш учун мос 
бўлган у ёки бу товар орқали кўрсатилади. 
Айрим облигацияларни асосий сумма ва қарзларни фоиз 
суммасининг хажми аник мамлакатни хаёти қиймат-кадри орқали 
хисоб китоб қилинадиган маълум истеъмол саватидаги товар ва 
хизматлар қиймати кўринишда бўлади.  Англия хукумати шундай 
индексланган облигацияни мумаблаға 1981 йилдан бери чиқармокда. 
Бу облигацияларни фоиз ставкаси хақиқий рисксиз хисобланади.
1998 йилдан АКШ казначействаси инфляциядан химояланган
жамғарма облигацияларни муомалага қўшимча чиқара бошлаган. 
Амалдаги инфляция ўсишини хисобга олган холдаги 
индексланган амалдаги облигацияларни кўриб чиқамиз. Мисол учун 
инфляция даражаси хисобга олган холда индексланган 1 йилик
қимматли қоғозларга эътибор қаратамиз. Булар учун хақиқий йиллик 
фоиз ставкаси химояланган 3 % ни таклиф этамиз. Инфляция 
даражасига боғлик бўлса хам аввалдан долларни номинал

---

487 
даромадлилик ставкасини аниқ билиш мумкин эмас. Агар инфляция 
даражаси атиги 2 %ни ташкил этса, у холда йиллик(итоговая) 
долларни номинал даромадлилик ставкаси 5%ни ташкил этади. Агар 
10 %ли инфляция даражасида эса бу кўрсаткич 13 %гача ортади.
Юқоридаги суммалаб, фоиз ставкаси химояланган даромадли 
ставкани эслаймиз. Кўпгина облигациялар бўйича кўрсатилган у ёки 
бу валютада фоиз ставкаси белигиланади, а унинг даромадлиликни 
хақиқий ставкаси истемъмол товарларининг бохолар динамикасига 
хисобига хам –ноаник кўрсаткич хисобланади. Агар биз инфляция 
даражаси хисобига индексланган облигация хақида гапирадиган 
бўлсак, у холда мазкур холда фоиз ставка истеъмол саватига 
кирувчи аниқ товарлар қиймати орқали хисобланади. Мазкур сават 
хисобига фоиз ставка рисксиз хисобланиб, хақиқий ставкани 
кафолатлайди.