Toshkent moliya instituti "tasdiqlayman"

ilvirsi  deb  atashardi,  qor  uyurimlari...”;  “...echkilar 
hurkak, 
sezgir  ko’zlarini  yiltiratib...”;  “...ular 
tovushdan  ham  tez  uchishadi  –  jonlari,  tuyoqlarining 
kuchida  –  barashmaydi...”,  “...suvloqdan  bosh 
ko’tarib, ...suvotga borayotgan kiyiklar...” 
Bu  so‘z  va  iboralarning  ko‘pchiligi  hattoki  besh 
jildli  izohli  lug‘atdan  ham  topilmaydi. Asliyat  matniga  tarjima  jarayonida  qanday 
yondashish, zarur so’z va iboralarni topib, ularni o’z o’rniga qo’ya olish, urf-odat, 
madaniyat, psixologiya va hayotning eng nozik tomonlarini yaxshi bilish natijasida 
Chingiz Aytmatovning “Qulayotgan tog‘lar” asari go‘yo o‘zbek tilida yozilgandek 
tuyuladi. 
Matnshunoslarni  tayyorlashda  xorijiy  tillarni, 
xususan, turk, arab, fors, hind, xitoy, koreys, yapon, 
ingliz,  nemis,  fransuz,  ispan,  italyan  va  boshqa 
tillarni o‘rgatish foydadan holi emas. Chunki o‘zbek 
mumtoz  adabiyoti  namunalaridan  ba’zilari  ana  shu 
tillarga  tarjima  qilinib  nashr  etilgan. Hozirgi davrda 
arab  va  fors  tillaridan  o‘zbek  tiliga  yoki,  aksincha, 
o‘zbek  tilidan  arab  va  fors  tillariga  tarjima 
qiluvchilar  ko‘proq  topiladi.  Biroq  G‘arb  tillaridan, 
hattoki,    rus  tilidan  o‘zbek  tiliga  yoki,  aksincha, 
Tarjima aslida bir tildagi 
matnni boshqa bir tilga 
o’girishdir. Asliyat matni 
va tarjima qilinayotgan 
tilga o’girilgan matn 
bosqichma-bosqich bir-
biri bilan chog’ishtirilishi 
natijasida hosil bo’luvchi 
bu jarayonni tillararo 
matnlarni qiyoslash, deb 
atash mumkin. 
Professor A.Nurmonov 
«Lingvistik belgi 
nazariyasi» nomli 
risolasida  til belgisi 
haqida gapirilganda, eng 
avvalo, tilning qaysi 
birliklari nazarda 
tutilayotganligini bilish 
muhimligini qayd 
etayotib, «qaysi til 
birliklarini belgi deb 
hisoblash mumkin?» 
degan savolga javob 
topish lozimligini uqtiradi. 

---

36 
 
o‘zbek  tilidan  rus  tiliga  tarjima  qiluvchilar  ancha 
kamroq.  Albatta,  matnshunoslik  va  manbashunoslik 
adabiyotshunos,  tilshunos,  psixolog,  tarixchi  va 
faylasuflarni birlashtirib turadi. 
   Uzoq paytlardan buyon asosiy semiotik belgi 
sifatida 
lug’aviy 
birlik 
– 
so’z 
qarab 
kelinayotganligini bilamiz.  
Keyinchalik  lisoniy  belgilar  qatoriga  so’z  birikmasi  va  gap  kiritildi.  Lekin 
matnning  shu  qatordan  o’rin  olishi  bir  oz  qiyin  kechmoqda.  Xo‘sh,  nimalarga 
asoslangan holda matnni lisoniy belgi va, tabiiyki, birlik sifatida qarash mumkin? 
 Ma’lumki, «belgi» semiotikaning asosiy tushunchasi va semiotik tadqiqotlar 
oldiga belgilarni ajratish hamda tavsiflash vazifasi qo’yiladi. Belgini ajratish uchun 
uning  shakliy  tuzilishini  farqlash  yetarli  emas,  bunda  u  yoki  bu  belgi  tashiydigan 
axborot  -  ma’noni  anglash  ham  muhimdir.  Axborotning  belgilar  vositasida 
uzatilishi, tadqiq qilinishi voqelikni tasavvur qilishning faqat insonga xos shaklidir. 
Belgilar  vositasidagi  tasvir  umumlashtirish  va  o’rin  almashtirish  harakatlarining 
bajarilishini  talab  qiladi.  Bu  harakatlar,  o‘z  navbatida,  lisoniy  tafakkur  faoliyati 
jarayonida bajariladi.  
 
An’anaga  binoan  matn  birliklari  yoki  belgilarining  ketma-ket  qatorda 
birikishidan  hosil  bo‘ladigan  murakkab  tuzilma  sifatida  qaraladi.  Bunday  tuzilma 
tarkibidagi har bir til belgisi ma’lum bir ma’noga ega. Demak, matn ham alohida 
ko‘rinishdagi belgi deb qaralishi lozim. Lekin  ba’zilar  matnni bu  xususiyatga  ega 
ekanligini inkor etadilar.  
Axborotning 
belgilar vositasida 
uzatilishi, tadqiq 
qilinishi voqelikni 
tasavvur qilishning
 
faqat insonga xos 
shaklidir.
 

---

37 
 
Matnni  lisoniy  belgi  maqomiga  ega  bo‘lish 
imkoniyatini  bunday  qat’iy  inkor   etilishining  sababi 
uni  til  tizimi  birliklari  guruhiga  kiritmaslik  an’anasi 
bilan  bog’liq.  Belgining  idealligi  uning  ma’nosida. 
Ma’no, o’z navbatida, belgining harakati, rivoji asosida 
shakllanadi.  Matnga  doimiy  harakat,  dinamika  xosdir. 
Uning 
mavjudligi 
materiyaning 
asosiy 
harakat 
shakllari  bilan  bog‘liq  va  ma’no-mazmuni  ham 
shunday harakat davomida namoyon bo‘ladi. 
     
Haqiqatdan ham,  Moskva va  Tartu  shaharlarida 
to’plangan  bir  qator  adabiyotchi  olimlar  alohida 
belgilardan  tarkib  topadigan  matnni  ikkilamchi 
belgilar tizimidan o’rin oladigan hodisa sifatida talqin 
qilmoqdalar,  ammo  bunday  qarashda  matn  madaniy 
belgi  maqomini  oladi.  Matnga  madaniy  vazifa 
xosligini  inkor  etmagan  holda,  uning  ayni  paytning 
o‘zida lisoniy hodisa ham ekanligini unutmaslik lozim.
 
Matnni  belgi  sifatida  o‘rganish  g‘oyasi  Tartu 
universitetida 
faoliyat 
ko‘rsatgan 
strukturalistlar 
maktabi  tomonidan  keng  miqyosda  targ‘ib  qilinib 
kelinmoqda. 
O‘tgan  asrning  60-yillarida  «global  semiotika»  oqimi  vakillarining  ishlarida 
matnning  invariant  xususiyatlarini  aniqlash  va  matn  lingvistik  tadqiqini  til 
estetikasi bilan bog’lash harakati ildamlashdi. Bu yo’nalishda bajarilgan ishlarning 
ba’zilari  qo’llanilgan  tahlil  usullari  bilan  farq  qilsalar-da,  ularning  barchasining 
mantiqiy asosini matnning «quyi» bosqichidagi birliklaridan «yuqori» pog’onalari 
sari  yurish  va  oxirgi  natijani  yaxlitlikdan,  umumiy  kontekstdan  izlash  an’anasi 
tashkil  qiladi.  Shu  oqim  tarafdori  R.Bart  matn  tilshunosligini  «Translingvistika» 
deb atab, «matn» tushunchasini keng ma’noda talqin qiladi va har qanday nutqiy 
tuzilmani  unga  tenglashtiradi.  Fransuz  olimi  badiiy  matn  mazmuni  kontekstual