Toshkent moliya instituti "tasdiqlayman"

1-reja
   ► 
 

---

33 
 
ma’lumot  bayonidir.  Maqola,  insho  ham  tavsifiy 
matnning  bir  turi  sanaladi.
 
Ma’lum  voqea-
hodisalarga,  narsa  va  shaxslarga  oid  fikr-mulohaza 
bildirish, ularni badiiy-tasviriy vositalar yoki dalillar 
bilan ta’riflash, izohlash, isbotlash, asoslash tavsifiy 
matnga  xos  xususiyatlardandir.  Tavsifiy  matnda 
belgi-xususiyat  ifodalovchi  so‘zlar,  atamalar,  modal 
so‘zlar,  fe’lning  funksional  shakllari,  ravishlar  faol 
qo‘llanadi. 
 Akademik  matnlar  yaratishning  o‘ziga  xos 
xususiyatlari. 
Matn  tilini  ilmiy  o‘rganishda  undagi  tovush 
(harf)  va  mazmun  munosabatiga  alohida  e’tibor 
qaratish kerak.  
Matn  tilshunosligi  ilmiy  jihatdan  boshqa 
tilshunoslik  sohalaridan  farq  qiladi.  Tilshunoslik, 
umuman,  tilda  fonema  (tovush),  morfema  (eng 
kichik  ma’nodor  birlik),  so‘z  (tilning  asosiy 
markaziy  birligi),  so‘z  birikmasi  va  gapni  birliklar 
sifatida  ajratib,  ularni  fonologiya,  morfologiya, 
leksika,    sintaksis  va  stilistika  kabi  til  bosqichlarida 
o‘rganadi. 
An’anaviy  tilshunoslik  va  matn  tilshunosligi  o’rtasida  katta  farqlar  bor. 
Matnga  bir  butun  sistema  va  struktura  sifatida  yondashilsa,  farqlar  yanada 
oydinlashadi.  Hozirgi  davrda  mavjud  bo’lgan  matn  tilshunosligiga  doir  turli 
nazariy qarashlar ham o‘zaro farqlanadi, lekin ular negizidagi eng asosiy muammo 
— matn tuzilishi va unda mazmunning tildagi ifoda vositalari bilan berilishidir.  
Biroq  matndagi har bir  birlik doirasida tildagi turli kategoriyalar va  ularning 
qo‘llanishini alohida o‘rganish mumkin. 
Tavsifiy matn 
yaratishda uyushiq 
bo‘laklar, ajratilgan 
gap bo‘laklari, atov 
gaplar, sodda gaplar, 
qo‘shma gap 
ko‘rinishlaridan ham 
keng foydalaniladi. 
 
 
 Tilda eng yirik 
birlik gap bo‘lsa, 
matnda u eng 
kichik birlik bo‘lib 
qoladi. 
2-reja
   ► 
 

---

34 
 
 
Hozir  yurtimizda  matn  tilshunosligiga  doir  yirik  asar  yoki  darslik,  nazariy 
kontsepsiya  yo‘q.  Bu  sohada  yaratilgan  ba’zi  o‘quv  qo‘llanmalarigina  mavjud, 
biroq  ular  hali  ommalashmagan.  Matn  tilshunosligida  xorijda  taklif  etilgan 
ko‘pgina  nazariy  qarashlar  mavjud.  Ulardagi  ijobiy  jihatlardan  o‘z  darslarimiz  va 
amaliy  faoliyatimizda,  matn  tabdili  va  tahlili  sohalarida  foydalanish  mumkin. 
Olimlar ko‘proq mumtoz asarlar matnini tayyorlash va uni o‘rganish sohasida o‘z 
fikrlarini  aytmoqdalar.  Biroq  mumtoz  asarlarimizning  G‘arb  tillariga  tarjimalarini 
o‘rganish, ular tahlili va tabdili masalalarini ham unutmaslik lozim. 
  Tarjima  doim  asosan  til  va  adabiyot  oralig‘ida  bo‘lib  kelgan;  shu  sababli 
ba’zan  xorijiy  tadqiqotchilar  tarjimaning  tilshunoslik  va  adabiyotshunoslik  bilan 
bog‘liq  bo‘limlarini  ko‘rsatadilar,  lekin  ularga  hech  qachon  ikki  mutaxassislik 
sifatida  qaramaydilar.  Matnshunoslar  badiiy asarlar  matniga  yassi(gorizontal)  va 
tik(vertikal)  holatlar  jihatidan  qaraydilar.  Birinchi  holatda  matn,  abzats, 
murakkab sintaktik birikma va gap farqlansa, ikkinchi — tik holatda matn ichidagi 
barcha  xususiyatlar  mazmunni  tashkil  etishi  ko’rinadi.  Tarjimada  ham  ana  shu 
ikki holat e’tiborga olinadi. 
Fikrimiz  dalili  —  2004  yili  Kambrij  universiteti  nashriyotida  chop  etilgan 
Basil Xatimning “Tarjima” nomli darsligi va yana shu muallifning “Tarjima va bu 
sohada  ilmiy-tadqiqot  olib  borishga  o’rgatish”  nomli  o’quv  qo’llanmasida  aynan 
shunday qarash mavjud.  
Yaxshi  tarjima  natijasida  asar  muallifining  uslubi,  o’z    “ovozi”,  mahorati, 
ba’zi til alomatlari saqlanib qoladi.  

---

35 
 
Shu  ijobiy  xislatlar  mohir  tarjimon  Ibrohim  G’afurov  tomonidan  Chingiz 
Aytmatovning rus tilidan o’zbek tiliga tarjima qilingan “Qulayotgan tog’lar” asari 
matnida ko’plab topiladi.  
Tarjimada  I.G’afurov  o’zining  tilni  chuqur  bilishini  namoyish  etgan. 
Nazarimda, uning tarjima jarayonida qo’llaydigan o’z 
lug’ati  bor.  Mana,  e’tibor  bering:  “...kaboblarning 
hidlari ko’kka o’rlagan”; ...serizdihom azim shaharda 
turar”  “olti  oy  muz-qori  erimaydigan  terskaylarda 
istiqomat  qilardi.  Shuning  uchun  uni  qorli  tog’lar