Тилшунослик назарияси

 
 
Ўрта Осиёда тилшунослик 
Ўрта Осиёлик машҳур алломаларнинг жаҳон маданияти, маърифати-илм-фанига қўшган 
ҳиссаси улкандир. Жаҳон тан олган буюк алломалари Абу Наср Форобий, Абу Райҳон 
Беруний, Абу Али ибн Сино, Маҳмуд Кошғарий, Маҳмуд аз- Замаҳшарий, Алишер Навоий 
ва бошқаларнинг тилшунослик фани тараққиётидаги хизматлари каттадир. 

Абу Наср Фаробий 
Қомусий олим Абу Наср Фаробий (873-930) яратган асарлар ичида «Фанлар таснифи» 
(ёки «Фанлар таснифи ҳақидаги сўз») китоби тилшунослик масалаларига бағиш-ланганлиги 
билан ажралиб туради. 
Буюк аллома тилшуносликнинг фонетика, морфология, синтаксис, орфография, орфоэпия 
ва стилистика каби бўлимлари ҳақида дастлабки тушунчаларни берган.
1
Фаробий фонетика ҳақида фикр юритар экан, нутқ товушлари, товушларнинг ундош ва 
унли турлари, ундош товушларнинг пайдо бўлиши, ўрни, унли товушлар ва уларнинг 
хусусиятлари, сўзга қўшимчалар қўшганда юз берадиган товуш ўзгаришлари, сўзнинг 
фонетик меьёри ҳақида фикр юритади. 
У лексика юзасидан маълумот берар экан, лексик бирлик бўлган сўз масаласига, сўз 
маъноларининг таснифи масаласига тўхталади. Яъни сўз маъносининг икки туринии содда ва 
мураккаб бўлишини кўрсатади. Содда маъноли сўзларгаи одам, ҳайвон, гул, овқат, осмон 
каби аташ вазифасини бажарувчи алоҳида сўзларни киритса, мураккаб маъноли сўзларгаи 

---

21 
нарса ва унинг белгисини билдирувчи - Бу одам – билимли, бу гул - ўсимлик каби 
ифодаларни киритади. 
Фаробий морфология масаласида сўзларни араб тилшунослигига асосланган ҳолда от, 
феъл ва ҳарфларга ажратади. Отларни иккигаи атоқли ва турдош отларга бўлади. Аниқроғи, 
содда маъноли сўзларни иккига ажратадии 1) атоқли отлари Зайд, Амр; 2) турдош отлари 
одам, ҳайвон, от ва бошқалар. Отларга сон категорияси (бирлик, иккилик, кўплик), 
феълларга замон (ўтган, ҳозирги, келаси замон) категорияси хослигини таъкидлайди. 
У синтаксис масаласида сўз бирикмаси ҳақида, нутқнинг қисмларга бўлиниши, 
сўзларнинг қандай бирикиш қоидалари ва ҳукм билдириши, сўзларнинг қўшилиш турлари 
ҳақида фикр юритади. 
Фаробий орфография масаласида сўзларнинг ёзилиш қоидалари юзасидан ҳам дастлабки 
маълумотларни беради. 
Фаробий шеърият - шеър ҳақида фикр юритар экан, шеърнинг ёзилиш ўлчовлари, яъни 
шеърнинг ёзилишидаги тўлиқ ва нотўлиқ ўлчовлар, қайси ўлчов ёқимли ва чиройли 
эканлиги, умуман, шеър товуш ва бўғинлардан ташкил топиши ҳақида фикр баён қилади.
Фаробий улуғ файласуф олим сифатида умумийлик ва хусусийлик диалектикаси нуқтаи 
назаридан тилга, лисоний ҳодисаларга ҳам мурожаат қилади. 
У от, феъл ва юклама каби сўз туркумларининг араб тилида ҳам, юнон тилида ҳам 
мавжудлигини айтиб, буни умумийлик сифатида талқин қилади. Айни вақтда араб 
тилшунослари ушбу сўз туркумларини шу тил ҳодисалари, бирликлари асосида таҳлил 
қилсалар, юнон тилшунослари эса қайд этилган морфологик категорияларни ўз она тили 
материаллари асосида ўрганишларини таъкидлайдики, бу жараён хусусийлик сифатида
намоён бўлади. Бинобарин,диалектик фалсафанинг умумийлик ва хусусийлик категорияси 
тилнинг муайян тушунчалари орқали ўзининг исботини, тасдиғини топади.