Falsafa ma’ruzalar matni

Mafkura, uning jamiyat hayotidagi o’rni. Kundalik xayotda biz «g’oya» va «mafkura» tushunchalarini aksariyat 
hollarda sinonimlar sifatida ishlatilayotganiga duch kelamiz. Agar jiddiy e’tibor beriladigan bo’lsa, bu ikki tushuncha 
o’rtasida haqiqatan muayyan yaqinlik borligiga ishonch hosil qilish mumkin. Biroq bu ularni aynanlashtirish uchun asos 
bo’lolmasligini ta’kidlash zarur. Nega? 
Birinchidan, «ideologiya» tushunchasi ideya (g’oya) haqidagi ta’limot, boshqacha aytganda «g’oyalar tizimi» 
ma’nosini anglatadi. Biz «ideologiya»ning sinonimi sifatida qo’llayotgan «mafkura» tushunchasida bunday o’zak birligi va 
ushbu termining o’zida g’oyalar tizimi ekanligi aniq bo’lmasa-da, mafkura ham g’oyaviy qarashlar tizimini ifodalab 
kelishini ko’rsatish lozim. Demak, mafkura u sinfiy, milliy yoki boshqa bir ko’rinishda chiqmasin bir butun qarashlar, 
g’oyalar tizimi ekan, u g’oyaga nisbatan ham mazmunan, ham hajman kengroq tushunchadir. 
Ikkinchidan, har qanday mafkurada ijtimoiy voqelikni saqlab qolish yoki o’zgartirishga qaratilganlik, ya’ni 
maqsadlar, botiniy emas, balki zohiriy tarzda mavjud bo’lishini va mafkuraning o’zagini tashkil etishini ta’kidlash joiz. 
Uchinchidan, har qanday ijtimoiy g’oya faqat va faqat ma’lum bir mafkuraviy qarashlar doirasidagina o’zining 
uyushtiruvchilik va yo’naltiruvchilik salohiyatini, jozibadorlik kuchini namoyon qila olishi mumkin. 
«G’oya» va «mafkura» tushunchalari o’rtasida boshqa tafovutlar ham bor, albatta. Ammo, qayd etilgan farqlarning 
o’zi ham ularni yonma-yon, bir xil mazmunida ishlatish o’rinli emasligini anglash uchun etarli. Ana shu farqlarni 
aniqlab olish, mafkuraga xos xususiyatlarni to’g’ri belgilash va jamiyat hayotidagi o’rnini tushunish imkonini beradi. 
Har qanday mafkurada, birinchidan, kishilarning o’zlarini o’rab turgan voqelik, ijtimoiy munosabatlar haqidagi 
bilimlari gavdalansa, ikkinchidan, shu bilimlar asosida sodir bo’lgan, bo’layotgan, bo’lishi mumkin bo’lgan 
jarayonlarga baho beriladi. Va, nihoyat, uchinchidan, yuqoridagi ikki holatdan kelib chiqqan holda mavjud ijtimoiy 
munosabatlarni saqlab qolish, rivojlantirish yoki o’zgartirishga qaratilgan maqsadlarni o’z ichiga olgan dasturlar 
namoyon bo’ladi. 
                                                 
16
 И.А. Каримов. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. - Т. Ўзбекистон, 
1997, 36-бет. 
 
 

---

Yuqoridagi xususiyatlardan kelib chiqqan holda, mafkurani har xil turkumlash mumkin. Xususan, unda ilgari 
surilayotgan g’oyalar, maqsadlarga, ya’ni ularning to’g’ri yoki noto’g’riligiga qarab, ilmiy va noilmiy mafkurani 
ajratish lozim. 
Ayni paytda mafkuraning jamiyat taraqqiyotiga ijobiy yoki salbiy ta’sir qilishidan kelib chiqqan holda, progressiv 
va reaktsion mafkura deyish mumkin. Mafkuradan ko’zlangan maqsadlarning ro’yobga chiqishining ehtimollik 
darajasiga tayanib esa, real va utopik mafkurani farqlash mumkin bo’ladi. 
Ammo, mafkura shakllarini ajratish faqat shu bilan cheklanmaydi. Mafkuraning jamiyatdagi mavjud ijtimoiy 
munosabatlar, turmush tarzini saqlab qolish yoki uni isloh qilishga yo’naltirilganligiga asoslangan konservativ va 
liberal shakli ham bor. 
Mafkurani yuqoridagicha turkumlash unga turli tomonlar, xilma-xil mezonlar asosida yondashish natijasidir. Va u 
albatta, shartli, nisbiy xarakterga ega. Masalan, mohiyatan ilmiy bo’lgan mafkura inson bilimlari yutuqlariga tayangani 
uchun ko’zlangan maqsadlarning amalga oshishiga yordam beradi, jamiyat rivojlanishiga ijobiy (progressiv) ta’sir qiladi. 
O’z-o’zidan bunday mafkura bir tomondan, ijtimoiy munosabatlarda, turmush tarzida umrini yashab bo’lgan, qotib qolgan 
jihatlarga qarshi qaratilgan bo’lsa, ikkinchi tomondan, mavjud ijobiy holatlarni saqlab qolish va rivojlantirishga xizmat 
qiladi. 
Yuqoridagi mulohazalardan kelib chiqqan holda, umumiy tarzda jamiyat, uning tuzilishi, rivojlanish yo’llari 
haqidagi g’oyaviy-nazariy qarashlar tizimiga mafkura deyiladi, deb xulosa chiqarish mumkin. 
Ammo mafkuraviy andoza va qoidalar mutlaqlashtirilishiga aslo yo’l qo’yib bo’lmaydi. Mutlaqlashtirish uni tayyor 
va o’zgarmas tamoyillar, ko’rsatmalar yig’indisi sifatida tushunish natijasida yuzaga keladi. Bunday tushunish, ma’lum 
darajada, xavfli ekanligini ham ta’kidlash zarur. Xususan, marksizm asoschilari asarlarida bayon etilgan g’oya, 
printsiplarning mutlaqlashtirilishi, hayot o’zgarib borayotgan bir paytda mafkuraviy qarashlarda dogmatizmning 
ustuvorligi, hayotni qotib qolgan mafkuraviy andozalarga qarab o’zgartirishga urinish er yuzida bir-biriga qarama-
qarshi turgan ikki siyosiy sistemaning shakllanishiga olib keldi. Insoniyatni halokat yoqasiga keltirib qo’ygan bu 
mafkura bilan qurollangan yoki zo’rlab qurollantirilgan xalqlar mashaqqatli kunlarni, og’ir judoliklarni boshidan 
kechirdilar. Insoniyat boshiga ko’plab kulfatlar keltirgan bunday mafkuralar haqida ko’plab misollar keltirish mumkin. 
Biroq ular umuman mafkuraning jamiyat hayotidagi rolini inkor etmaydi. 
Agar muayyan bilimlar, qadriyatlar va maqsadlar tizimi — mafkura bo’lmas ekan, kishilarda ijtimoiy 
jarayonlarning mohiyatini to’la-to’kis anglash imkoniyati bo’lmaydi, davlat, jamiyat o’z taraqqiyot yo’lini yo’qotib 
qo’yadi. Buning isboti uchun uzoqqa borish shart emas. 
Chunonchi, sodir bo’layogan jarayonlarni tushunishga va mavjud muammolarni hal qilishga turlicha yondashuv, yagona 
birlashtiruvchi mafkuraning yo’qligi, sobiq Ittifoq davrida «bosmachilik» tamg’asi bosilgan milliy ozodlik harakati 
namoyandalarining yakdil faoliyatiga imkon bermadi. Ularning har biri ezgu maqsadlar yo’lida harakat qilgan, millat ozodligini orzu 
etgan bo’lsalar-da, ammo yagona milliy g’oya va rahnamo atrofida birlasha olmadilar. Prezidentimiz o’rinli ta’kidlaganlaridek, 
mafkuraviy yakdillik bo’lmagan, bo’shliq yuzaga kelgan joyda begona mafkura hukmron bo’lishini isbot qiladigan ana shunday 
misollarni xoh o’tmishdan, xoh zamonamizdan ko’plab keltirish mumkin.