Milliy g‘oya va ma’naviyat asoslari kafedrasi intellektual va ma’naviy tarbiya asoslari fanining

DO‘STLIK — axloqiy tushuncha; o‘zaro bog‘liqlik, ma’naviy yaqinlik, manfaatlar umumiyligi 
va h.k.ga asoslangan insonlar o‘rtasidagi  ijobiy munosabatni ifodalaydi. D.ga quyidagi  xislatlar: 
shaxsiy  xarakter,  ko‘ngilchanlik  va  individual  tanlash,  ichki  yaqinlik,  barqarorlik  xosdir.  D. 
mazmuni    tarixiy  taraqqiyot  jarayonida  o‘zgarib  boradi.    Fal.  tarixida  D.ni  ko‘proq  axloqiy  
jihatdan  tahlil  qilgan  ba’zi  mutafakkirlar  uning  emotsional    jihatini  alohida  ta’kidlaganlar, 
boshqalari esa uni manfaatlar umumiyligi va oqilona egoizmdan keltirib  chiqarganlar. 19-a.ning  
oxirlarida  D.  psixolog  va  sotsiologlar    tomonidan    ilk    empirik  tadqiq    etila  boshlandi.  D.ning 
mazmuni va funksiyalari  yosh  o‘tib  borishi b-n  sezilarli  darajada  o‘zgarib  boradi.  Bolalar 
do‘stligi,  o‘rtoqlik, hamkorlik  faoliyatiga  asoslangan emotsional-hissiy  yaqinlikni  o‘zida aks  
ettiradi.  
IMPERATIV AXLOQ  -(lot.imperativus  -farmon) Kant  etikasida axloqiy  qonunni  tavsiflovchi 
asosiy tushuncha. Kant falsafiy ta’limotida amaliy aqlni nazariy aqlga nisbatan ustun qo‘yiladi. 
“Amaliy  aql”  deganda,  keng  ma’noda  u  etika,  davlat  va  huquq  nazariyasini,  tarix  falsafasi  va 
dinni, antropologiyani; tor ma’noda esa, axloqiy xulq atvor tamoyillari va qoidalarini yaratuvchi 
aqlni tushunadi. Kant “Amaliy aql tanqidi” asarida inson yaxshilik va yomonlik haqida qalbining 
hissiy ishtiyoqi va intilishlariga asoslanib emas, aql zakovati yordamida xulosa chiqarish kerak, 
degan nazariyani o‘rtaga tashlaydi. 
KASBIY ODOB - jamiyat tomonidan qabul qilingan ahloq qoidalarini kishilarning ixtisoslariga 
nisbatan  amalda  tatbiq  qiluvchi  aniq  kasbiy  burch,  sha’n,  or-nomus,  qadr-qimmat  kabi  xatti-
harakatlarning majmui, umumiy axloqning kishilar kasb-koridagi o‘ziga xos ko‘rinishidir. Odob 
(arab.  adab  so‘zining  ko‘pligi)  –  jamiyatda  e’tirof  etilgan  xulq  normasi.  SHaxs  ma’naviy 
hayotining  tashqi  jihatini  ifodalaydi  va  o‘zgalar  b-n  munosabat  (oila,  mehnat  jamoasi,  turli 
marosimlar)da  namoyon  bo‘ladi.  Odob  negizida  axloqning  ba’zi  tamoyil  va  me’yorlari, 
shuningdek, maqsadga muvofiqlik va go‘zallik (estetika) talablari yotadi. Odob kishining jamoat 
orasida  o‘zini  qanday  tutishi,  odamlar  b-n  qay  yo‘sinda  muomala  qilishi,  o‘z  turmushi,  bo‘sh 

---

88 
 
vaqtini  qanday tashkil etishi,  inson tashqi qiyofasi  qanday bo‘lishi lozimligiga tegishli  qoidalar 
(masalan, sharm-hayo, kamtarlik, xushmuomalalik kabilar)ni o‘z ichiga oladi. 
KAMTARLIK –   avvalo  o‘z – o‘ziga talabchanlik, o‘z harakatlariga, ishiga, bilimiga tanqidiy 
qarash,    o‘ziga,  kuch  –  quvvatiga  ortiqcha  baho  bermaslikdir.      Kamtarlik  kishilarga  bo‘lgan  
munosabatda    namoyon  bo‘ladi.    Inson    odobli    bo‘lsa,  u  kishilar  bilan    shunchalik  sodda 
kamtarona    muomala  qiladi,  o‘z  ishlariga  va  harakatlariga  kamtarlik  bilan  baho    beradi.  
Boshqalarga nisbatan shirinsuhan bo‘ladi.  Kamtar inson boshqalardan  o‘zini   ustun qo‘ymaydi, 
o‘ziga  bino qo‘yib, soxta shuxrat ketidan quvmaydi,  yutuqlardan esankiramaydi.  Kamtarlik  - 
tortinchoqlik    va  haddan  tashqari  andishalilikdan  farq  qiladi.  Ular  orqasidan    inson   o‘z  qadr  – 
qimmatini  tushirib qo‘yish mumkin. Kamtarlik tabiiylikdan kelib  chiqadi.  U kishilarga bo‘lgan 
munosabatda ham yaqqol ko‘rinadi. Kamtarlik inson ichki ma’naviy dunyosining tashqi ifodasi 
hisoblanadi.