O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi toshkent moliya instituti

"Hattoki,  dunyodagi  eng  asosiy  budjet  tizimi  3  ta  funksiyadan  tashkil  topgan. 

Robert Antony 3 ta alohida ma’muriy jarayon, strategic rejalashtirish, boshqaruv 

nazorati va jarayonli nazoratga aniqlik kiritadi. 



  Strategik  rejalashtirish  tashkilotning  maqsadini  ishlab  chiqish,  bu 

maqsaddagi  o’zgarishlar,  bu  maqsadga  erishish  uchun  mablag’lar 

sarflanishi va ularni joylashtirish jarayoni; 



  Boshqaruv nazorati ushbu resurslarning tashkilotlar 



   tomonidan  maqsadli  joylashtirilganligi  va  ishlatilganligiga  ishonch  hosil 

qilishdan iborat. 



  Operativ  nazorat  maxsus  vazifalarning  samarali  amalga  oshirilganligiga 

ishonch hosil qilish jarayoni. 

Budjet  tizimida  rejalashtirish  maqsadni  shakllantirish,  muqobillarini 

baholash va dasturni tasdiqlashni qamrab oladi. Boshqaruv tasdiqlangan dasturni 

mavjud resurslar orqali samarali amalga oshirishni taqazo etadi. Nazorat budjetni 

baholash,  ajratmalar  ajratish,  ijro  etish  va  audit  jarayonida  namoyon  bo’ladi. 

Hisobot, taqiqlar va boshqaruv siyosati budjet tashkilotlari bilan bog’liq turli xil 

nazorat turlaridir.”

4 

Davlat  budjetining  ahamiyatli  tomoni  shundaki,  u  moddiy  ishlab  chiqarish 

sohalarini  moliyalashtirish  bilangina  chegaralanib  qolmaydi.  Balki,  Budjet 

mablag’lari noishlab chiqarish sohalariga (ta’lim, sog’liqni saqlash, madaniyat va 

boshq.) ham  yunaltirilishi  mumkin.  Ijtimoiy-madaniy  sohalardagi  korxona  hamda 

tashkilotlarni  moliyalashtirish  Budjet  va  Budjetdan  tashqari  fond  mablag’lari 

hisobiga amalga oshiriladi. 

“Budjet  tushunchasi  O’rta  asrlarda  qirollik  yerlaridan  mablag’lar  yig’ib 

olinishi bilan rivojlanishni boshladi. Ikki yoqlama yozuv kitobi ilk bora 1543-1588 

                                                           

4

Makarand A.Paithankar. Public Budgeting theory and practice, CreateSpace USA, 2016. 

---

 

 

33 

      

 

yillarda  ishlatila  boshlangan.    Britaniyaliklar  pul  ajratishning  qonuniy  tizimini 

1688-yilda joriy etishgan. Hisobvaraq huquqi (“the Bill of Rights”)ga ko’ra 1689-

yilda  parlamentning  ruxsatisiz  soliqlar  undirilishi  mumkin  bo’lmagan.  Amerika 

mustamlakamalari  tomonidan  parlamentga  vakil  ko’rsatilmagan  va  ularga  soliq 

solishni  joriy  qilish  noqonuniy  sanalgan.    Bu  Jonatan  Mehyu  tomonidan  1750-

yilda kiritilgan “Vakilsiz soliq yo’q” degan shiorga asos solinishiga olib kelgan. 

Moliya  bo’yicha  qonuniy  asos  rivojlantirilgan  va  faqat  bu  Angliyada  amalga 

oshirilgan. Qirol Jon boshqaruvi davrida xarajatlar o’rniga yillik foydani nazorat 

qilish  boshlangan.  1787-yilda  buxgalteriya  va  hisobot  tizimi  o’rnatildi.  1866-

yildagi  audit  departamenti  qonuni  va  1866-yilda  Jamiyatlar  Uyi  (the  House  of 

Commons)da  mahalliy  buxgalterlar  qo’mitasi  konstitutsiyasi  muhim  davriy 

rivojlanishga asos bo’ldi.”

5

 

Iqtisodiyoti  rivojlangan  davlatlardan  biri  bo‘lgan  AQShda  natijaviylikka 

yo‘naltirilgan  Budjetlashtirish  amaliyotini  joriy  etish  qariyb  50  yil  oldin  amalga 

oshirilgan.  AQShning  natijaviylikka  yo‘naltirilgan  Budjetlashtirish  amaliyoti 

konsepsiyasini joriy etish bosqichlarini quyidagicha taqsimlash mumkin: 

Maqsadli-dasturiy Budjet islohotlari, 1949-1962 yillar; 

«Rejalashtirish-dasturlashtirish - Budjetlashtirish» tizimi, 1962-1971 yillar; 

«Maqsadlarni boshqarish», 1972-1975 yillar; 

«Nol asosli Budjetni ishlab chiqish», 1977-1981 yillar; 

«Davlat muassasalari faoliyatini baholash haqida»gi (GPRA) AQSh qonuni 

1993-yilda qabul qilindi va aynan mazkur qonun bugungi kunda natijalarni 

boshqarish amaliyotining asosi bo‘lib xizmat qilmoqda. 

 

                                                           

5

Makarand A.Paithankar. Public Budgeting theory and practice, CreateSpace USA, 2016. 

---

 

 

34 

      

 

Mazkur  GPRA  qonuni  davlat  Budjet  siyosatining  bir  necha  maqsadlarini 

oydinlashtirdi.  Qonunning  asosiy  bandlari  AQSh  natijaviylikka  yo‘naltirilgan 

Budjetlashtirish amaliyotining maqsadlarini uyg‘unlashtiradi, rejalar va hisobotlar 

tizimini tartiblashtiradi, natija larga eltuvchi resurslarning samara doirasini belgilab 

beradi. 

Rossiya  Federatsiyasining  NYBni  joriy  etish  borasida  to‘plangan  tajribasi 

o‘tish davriga xos  davlatlar  uchun  diqqatga  sazovor.  Mamlakat  hukumati  «2004-

2006 yilda Rossiya Federatsiyasida Budjet jarayonini qayta qurish Konsepsiyasi»ni 

qabul qilishi bu boradagi dastlabki qadamlardan biri bo‘ldi. Bu konsepsiya Budjet 

amaliyoti uchun yangi bo‘lgan natijaviylikka yo‘naltirilgan Budjetlashtirishni keng 

doirada tatbiq etish imkonini yaratadigan quyidagi asosiy jihatlarda, ya’ni: 

  davlat  Budjetining  rejalashtirish  natijalarida  va  federal  sub’ektlar 

faoliyatining asosiy yo‘nalishlari yuzasidan yig‘ma bayonnomada; 

  federal  va  mahalliy  (har  bir  bo‘g‘inga  bo‘ysunuvchi  muassasalar) 

maqsadli Budjet dasturlarida; 

  o‘rta muddatga mo‘ljallangan istiqbolli moliyaviy rejada; 

  Rossiya  Federatsiyasining  xarajat  majburiyatlari  Reyestrida  namoyon 

bo‘ladi. 

Hisobotlar  doirasida  maqsadli  Budjet  dasturlari  davlat  hokimiyat  organlari 

faoliyati  strategiyalarini  aniqlab  olib,  ishlar  borishini  muvofiqlashtiradi. 

Muvofiqlashtirilgan  hisobotlar  va  dasturlar  orqali  NYB  tizimidagi  makro  va 

mikrodarajadagi  xarajatlar  hamda  ularning  natijalari  o‘rtasida  o‘zaro  bog‘liqlik 

shakllantiriladi. Istiqbolli moliyaviy reja tuzish orqali Budjet xarajatlarining hajmi 

va tarkibining rejalashtirilishiga erishiladi. 

Bozor munosabatlari rivojlangan Budjet tizimini boshqarish hamda ularning 

natijalarini  ta’minlash  natijaviylikka  yo‘naltirilgan  Budjetlashtirish  tizimi  orqali 

amalga  oshiriladi.  Davlat  Budjeti  ijrosining  yangi  mexanizmini  amaliyotga  joriy 

etish  bugungi  kunda  Budjet  islohotlarining  asosiy  yo‘nalishlaridan  biri  bo‘lib 

qolmoqda.  Budjet  tizimini  samarali  boshqarish  zaruriyati  Budjetmablag‘laridan 

---

 

 

35 

      

 

to‘g‘ri  foydalanishda  bosh  mezonga  aylanadi.  O‘zbekiston  Respublikasi 

Budjettizimidagi  o‘tkazilayotgan  tub  islohotlar  davlat  Budjeti  ijrosini 

natijaviyligini ta’minlash hisoblanadi. 

Bugungi  kunda  mamlakatda  davlat  Budjeti  ijrosining  natijaviyligini 

ta’minlash  maqsadida  ko‘pgina  chora-tadbirlar  amalga  oshirildi.  Natijaviylikka 

yo‘naltirilgan  Budjetlashtirish  amaliyotini  joriy  etish  ham  olib  borilayotgan 

islohotlardan biri hisoblanadi. 

O‘rta  muddatli  Budjetni  rejalashtirishga  o‘tish  keyingi  yillarda  rivojlangan 

davlatlar  va  o‘tish  iqtisodiyoti  mamlakatlarida  olib  borilayotgan  Budjet 

islohotlarining  muhim  elementlaridan  hisoblanadi.  O‘rta  muddatli  Budjet 

strategiyasiga o‘tish quyidagi zaruriyat bilan belgilanadi: 

 

bir yildan ortiq davrga mo‘ljallangan davlat dasturlarini moliyalashtirish va 

amalga oshirish davlat dasturlarini bajarish uchun zarur bo‘lgan moliyaviy 

resurslar bilan bog‘lanishni talab qiladi; 

 

ichki  va  tashqi  resurslarning,  jumladan  investitsion  resurslarning 

konsolidatsiyalanishi; 

 

davlat  moliyasini  rejalashtirish  va  boshqarish  tartibini  takomillashtirish 

orqali  investitsion  xarajatlarning  bo‘lajak  joriy  xarajatlar  bilan  bog‘lash 

imkoniyati yaratiladi; 

 

davlat xarajatlari samaradorligini oshirish; 

 

Budjet jarayonining prognozi va shaffofligini ta’minlash. 

O‘rta muddatli Budjet strategiyasi doirasida Budjet siyosatining yo‘nalishlari 

va  chora-tadbirlari  moliyalashtirish  vositasiga  aylanadi  va  o‘rta  muddatli 

ustuvorliklarni  hisobga  olgan  holda  ishlab  chiqiladi.  Navbatdagi  moliyaviy  yil 

uchun Budjet har yili yangilanadigan va bir yil oldinga suriladigan o‘rta muddatli 

(odatda 3  yilga  mo‘ljallangan)  moliyaviy  rejaning  tarkibiy  qismi  hisoblanadi.  Bu 

Budjet 

siyosatining  uzluksizligini,  Budjet  mablag’lari  taqsimlanishining 

prognozini ta’minlaydi va shu bilan birga, davlat siyosati maqsadlari hamda ularga 

erishish  sharoitlariga  muvofiq  tuzatishlar  kiritish  imkonini  beradi.  Bunda  o‘rta 

---

 

 

36 

      

 

muddatli  Budjet  ijro  hokimiyati  organlarining  prognoz  tahliliy  hujjati  maqomini 

olishi mumkin. 

Bizning  fikrimizcha,  O‘zbekistonda  o‘rta  muddatli  rejalashtirishga  o‘tish 

shart sharoitlarini quyidagilar bilan izohlash mumkin: 

 

 

 

 

 

 

 

Natijaviylikka 

yo‘naltirilgan 

budjetlashtirish 

budjet 

xarajatlarini 

optimallashtirishga,  ularni  davlat  siyosatining  ustuvorliklariga  bo‘ysundirishga, 

iqtisodiyotning davlat sektori samaradorligini oshirishga qaratilgan.  Natijaviylikka 

yo‘naltirilgan  Budjetlashtirish  elementlarini  nisbatan  tez  (5-10  yil)  va  keng 

miqyosda  asosan,  Jahon  banki,  shuningdek,  boshqa  donorlar  ko‘magida  joriy 

etishga  urinishlar va uning  Budjet islohotlarining  boshqa  yo‘nalishlari bilan  birga 

borishi  yoki  ulardan  ilgarilab  ketishi  so‘nggi  yillarda  qator  rivojlanayotgan 

mamlakatlarda kuzatildi. 

Hozirgi  vaqtda  O‘zbekistonda  ham  moliyaviy  yilga  mo‘ljallangan 

natijaviylikka  yo‘naltirilgan  Budjetlashtirish  amaliyotini  keng  joriy  etishning 

istiqbol  rejalari  ishlab  chiqilmoqda.  Bugungi  kunda  mamlakatimizda  bir  necha 

milliy  dasturlar  va  hukumat  qarorlari  mavjud  bo‘lib,  ularni  natijaviylikka 

yo‘naltirilgan Budjetlashtirish amaliyotiga muvofiqlashtirish muhim ahamiyat kasb 

etadi.  Ko‘zlangan  uzoq  muddatli  strategik  rejalar  hamda  hukumat  qarorlarini 

to‘laqonlik bilan amalga oshirish kelajak ustuvor yo‘nalishlardan hisoblanadi. 

 

barqaror  iqtisodiy  o‘sish  va  uning  o‘rta  va  uzoq  muddatli 

istiqbolda saqlanib qolishi zarurligi; 

 

farovonlikni  oshirishning  o‘rta  muddatli  strategiyasini  ishlab 

chiqish  va  o‘rta  muddatga  mo‘ljallangan  boshqa  milliy 

dasturlarning mavjudligi; 

 

yangi  Soliq  kodeksining  qabul  qilinishi  va  o‘rta  muddatli 

istiqbolga  mo‘ljallangan  soliq  siyosati  konsepsiyasini  ishlab 

chiqish.

 

 

---

 

 

37 

      

 

Quyidagi 

3-rasmda 

milliy  dasturlarni  natijaviylikka  yo‘naltirilgan 

Budjetlashtirish amaliyotiga moslashtirishning namunaviy shakli keltirilgan.