O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi toshkent moliya instituti

Keng  ma’noda  Budjet  tizimi  –  iqtisodiy  munosabatlarga  asoslangan,  

davlat  tuzilishining  shakliga  mos  ravishda  tuzilgan,  huquq  normalari  bilan  

tartibga  solinadigan  markaziy  va  mahalliy  budjetlar  yig‘indisidan,  shuningdek,  

har  bir  budjet  bo‘g‘iniga  tegishli  bo‘lgan  soliq  va  yig‘imlar  yig‘indisidan,  

---

 

 

25 

      

 

xarajat  vakolatlari  hamda  Budjetlararo  transfertlar  yig‘indisidan iboratdir.  Tor  

ma’noda budjet tizimi mamlakatda amal qiluvchi barcha darajadagi budjetlar   

yig‘indisidir.  

Soddaroq  qilib  aytganda,  Budjet  tizimi  bu  iqtisodiy  munosabatlarga,  davlat 

tuzilishiga  va  qonun  normalariga  asoslangan  davlat,  ma’muriy-hududiy 

tuzilishlarning,  budjet  munosabatlarida  mustaqil  bo’lgan  budjet  tashkilotlari 

muassasalari va maqsadli davlat fondlarining majmuidir.  

Budjet  tizimi  mamlakatdagi  turli  darajadagi  budjetlarni  o’zida  ifoda  etadi. 

Boshqacha  ma’noda,  budjet  tizimi  budjetning  o’zaro  bog’liqlikda  bo’lgan 

bo’g’inlarining  o’zaro  yig’indisidan  iboratdir.  Mamlakatning  budjet  tizimi 

jamiyatning  siyosiy  tuzilishiga,  davlatning  iqtisodiy  tizimiga  va  uning  ma’muriy-

hududiy bo’linishiga bevosita bog’liq. 

Mamlakatning budjet tizimi ikki yoki uch bo’g’inli bo’lishi mumkin. Unitar 

davlatlar deb yuritiladigan mamlakatlarda budjet tizimi ikki bo’g’indan (markaziy 

va mahalliy budjetlar), federativ davlatlar deb yuritiladigan mamlakatlarda esa uch 

bo’g’indan (markaziy budjet, federatsiya a’zolari budjetlari va mahalliy budjetlar) 

iborat bo’lishi mumkin. 

Shuningdek,  ba’zi  unitar  davlatlarda  budjetning  markazlashtirishdan 

chiqarilish 

darajasi, 

hududlar 

hukumat 

organlarining 

vakolatlari 

bilan 

belgilanadigan  ko’p  darajali  budjet  tizimiga  ega  bo’lishi  mumkin.  Masalan, 

markazlashtirishdan  chiqarilgan  unitar  davlat  –  Fransiya  to’rt  darajali  budjet 

tizimiga,  mahalliy  hokimiyatlarning  soliqqa  oid  vakolatlari  konstitutsiya  bilan 

belgilangan  markazlashgan  unitar  davlat  –  Shvetsiya  uch  darajali  budjet  tizimiga 

ega. 

Biz yuqorida hokimiyatning markaz va ma’muriy-hududiy birliklar o‘rtasida 

taqsimlanishi  darajasiga  ko‘ra  barcha  davlatlar  unitar,  federativ  va  konfederativ 

---

 

 

26 

      

 

davlatlarga  bo‘linishi,  ularning  hususiyatlarini  ta’kidlab  o‘tdik.  Shunga  ko‘ra, 

O‘zbekiston Respublikasi unitar davlatdir. 

Unitar davlat sifatida O‘zbekiston Respublikasi davlat budjet tuzilmasi ikki 

bo‘g‘indan  –  respublika  budjeti  va  mahalliy  budjetlardan  tashkil  topadi.  Bu 

budjetlar mamlakatimizdagi davlat budjeti amal qilishining tashkiliy shakli bo‘lib 

xizmat  qiladi.  Davlat  budjeti  o‘z  ichida  respublika  budjetini,  Qoraqalpog‘iston 

Respublikasi budjetini va keng tarmoqli mahalliy budjetlarni birlashtiradi. 

Umumiy  qilib  aytganda  ko’pchilik  demokratik  davlatlarda  budjet  4  ta  bosh 

maqsadni amalga oshirishi lozim: 

 

 

 

 

 

 

 

Bugungi  kunda  davlat  budjetida  davlatning  budjetdan  tashqari  maqsadli 

fondlari ham konsolidatsiyalashadi (jamlanadi), ular davlat budjeti bilan birgalikda 

jamlanma Budjetni (konsolidatsiyalashgan Budjet) tashkil qiladi. 

Budjetlashtirish  tizimning  bir  turi sifatida tushunilishi  mumkin,  ya’ni  “ular 

o`rtasida  munosabatlar  bilan  bog`lanuvchi  tarmoq”.  Budjet  qaror  qabul  qilish 

ma’muriy  xodimlar  harakatini  tashkil  etadi  (ikkala  markaziy  tashkilotda  ham 

boshqaruv  xodimi  yoki  hokim  shtati  va  ma’muriy  agentlik  yo`nalishlarida), 

qonuniy  xodimlar,  tashkillashtirilgan  manfaatli  guruhlar  va  birgalikda  tashkil 

etilgan  manfaatlar,  ya’ni  davlat  ehtiyojlari  va  soliqlar  haqida  davlat  masalasini 

umumiy  tushunish  orqali  namoyon  bo`luvchi  manfaatlardir.Keltirilgan  hamma 

holatlar  va  budjetlashtirishni  anglab  yetish  o`zaro  munosabatlarni  tushnishni