Гулистон давлат университети ―кимё ўҚитиш методикаси‖

Моддалар массасининг сақланиш қонуни 
Реакцияга киришувчи моддаларнинг массаси реакциядан сўнг ҳосил 
бўладиган моддаларнинг массасига тенгдир. 
Моддалар массасини сақланиш қонуни моҳиятини тушунтиришда 
ўқувчиларнинг атом ҳақида олдинга дарслардан биладиган тасаввурлари асос 
қилиб олинади. Зотан, ўқувчилар кимѐвий реакцияларда атом бўлиниб кетмаслиги, 
балки сақланиб қолишини билиб олган эканлар, у ҳолда реакцияга киришувчи 
моддаларнинг массаси реакция натижасида ҳосил бўлган моддалар массасига 
ҳамма вақт тенг бўлиши тўғрисида хулоса чиқарадилар. 
Ўқитувчи қонуннинг моҳиятини тушунтириб бергандан кейин бу қонун 
атом—молекуляр таълимот нуқтаи назарида бизга содда бўлиб туюлаѐтганлигини, 
уни олимлар кимѐвий реакцияларда очиш анча қийин иш бўлганлигини алоҳида 
уқтиради. Шундай қилинганда қонун очилиш тарихи ҳақидаги масала ўқувчиларни 
ўзига жалб этади - уларни қонуннинг ўзига, унинг моҳиятига алоҳида эътибор 
билан қарайдиган қилади ва бу қонунни очишда буюк кимѐгар олим М. В. 
Ломоносов қанчалик катта ҳисса қўшганлигини яққол кўрсатиш мумкин бўлади. 
М.В.Ломоносов моддалар массасининг сақланиш қонунини кашф этиши билан 

---

(1743) кимѐ фанининг хақиқий илмий даври бошланди. Ана шундан кейин конкрет 
кимѐвий ҳодисаларга ўтиш (тарозида ўрнатилган берк идишда фосфорни ѐқиш ва 
шу кабилар) маъқулдир, бунда ҳодисаларни ўқувчиларга таниш қонун асосида 
тушунтириш учун шундай йўл тутилади. Ниҳоят, ўқитувчи моддалар массасининг 
сақланиш қонуни қандай аҳамиятга эга эканлигига, хусусан, ундан кимѐвий 
реакцияларнинг тенгламаларини тузишда фойдаланишига ўқувчилар эътиборини 
жалб этади. 
Шундай қилиб, ўқувчилар моддалар массасининг сақланиш қонуни билан 
қуйидаги режа бўйича танишадилар: 
а) кимѐвий реакцияларда атомларнинг сақланиб қолиши; 
б) моддалар массасининг сақланиш қонуни (таърифи); 
в) бу қонун очилишининг қисқача тарихи; 
г) конкрет ҳодисаларни моддалар массасининг сақланиш қонуни асосида 
тутунтириш; 
д) моддалар массасининг сақланиш қонунининг фандаги ва амалий турмушдаги 
аҳамияти. 
Дарс кимѐвий реакциялар тушунчасидан бошланади. Ўқувчилар бу 
тушунчани таърифини эсга оладилар. Ўзларига маълум реакцияларга мисоллар 
келтирадилар. Оддий реакция - олтингутуртнинг темир билан ўзаро таъсирлашуви 
реакциясига алоҳида тўхталиб ўтадилар. Ўқитувчи Ғе + S = ҒеS ни доскага ѐзиб 
қўяди. 
Ўқитувчи кимѐвий реакцияларда фақат молекулаларнинг таркибигина 
ўзгаришига, бунда атомлар сақланиб қолиб, фақат ўрин алмашувига ўқувчилар 
диққатини жалб қилади. Юқоридаги реакцияда темир (Ғе) молекулалари билан 
олтингугурт (S) молекулалари бирикиб, темир (II) - сульфид (ҒеS) молекуласини 
ҳосил қилиши уқтирилади. Бу мисолдан реакцияга киришган моддаларнинг 
умумий массаси реакция натижасида ҳосил бўлган модда массасига тенг экан, 
деган хулоса чиқади. Кимѐвий реакцияларга яна бошқа мисоллар келтирилади. 
Сўнгра ўқитувчи бу қонун тўғрисида қисқача тарихий маълумот беради, 
қонун ва унинг очилиш тарихи билан танишиб чиқилгандан кейин, бу қонундан 
кузатилаѐтган конкрет ҳодисаларни изоҳлашда фойдаланишни ўқувчиларга таклиф 
қилиш мумкин. 
Ниҳоят, ўқитувчи моддалар массасининг сақланиш қонуни моддаларнинг 
ўзгаришига таалуқли барча амалий ҳисоблашларга асос олинганлигига, шунингдек 
ўтиладиган дарсларда танишиб чиқиладиган кимѐвий тенгламаларни тузиш ҳам шу 
қонунга асосланганлигига ўқувчилар эътиборини жалб этади.