Ii bob. Moddalarning hosil bo`lishi haqidagi dastlabki ta`limotlar

2.7. Evropada alkimyo rivoji va yutuqlari 

 

Evropa  davlatlari,  ayniqsa  Janubiy  Evropada  joylashgan  mamla-katlar 

Vizantiya va arab dunyosi bilan yaqindan aloqada bo`lishgan, bu ish salb yurishlari 

boshlangandan  keyin  avjiga  chiqdi.  1096  yilda  birinchi  salb  yurishi  boshlandi; 

xristianlar arablardan ular bosib olgan erlarni qayta zabt eta boshladilar. 1099 yilda 

xristianlar  Ierusalim  (Quddusi  SHarif)ni  ishg’ol  qildilar.  Ikki  yuz  yil  davomida 

Suriya bo`ylarida yashagan xristianlar Evropa malakatlariga arab fanining yutuq va 

yangiliklarini    olib  kela  boshladilar.  VIII  asr  davomida  arablar  bosib  olgan 

Ispaniya erlari asta-sekin xristianlar qo`liga o`ta boshladi. Evropaliklar arablarning 

boy  kutubxonasi  borligini  va unda  barcha  yunon  faylasuf  va  olimlari  asarlarining 

tarjimasi, 

ularga 

yozilgan 

sharhlar 

va 

SHarq 

allomalarining 

asarlari  

saqlanayotganligini  bilishgach,  arablarning  qattiq  qarshiligiga  qaramasdan  bu 

asarlarni tortib olishdi va lotin tiliga tarjima qilishdi.  

 

Bu ishlarga koinot xaritasi va gidravlik blok ixtirochisi frantsuz olimi kohin 

Gerbert  (940-1003  yy.,  999  yilda  cherkov  unga  papa  Sil’vestr  II  degan  ruhoniy 

nomni bergan) boshchilik qildi.  

---

 

77 

 

CHesterlik  ingliz  olimi  Robert  ham  1144  yilda  arab  ilmiy  ada-biyotlarini 

lotin  tiliga  tarjima  qilishni  boshladi.  Bu  ish  boshlangandan  keyin  unga  izdoshlar 

topildi va bu jarayon to`xtovsiz avj olib ketdi. Italiyalik olim Gerard Kremonskiy 

(1114-1187 yy.) zamondoshlari tomonidan eng yaxshi tarjimon sifatida  tan olindi. 

O`z  umrining  asosiy  qismini  xristianlar  arablardan  1085  yilda  qayta  tortib  olgan 

Ispaniyaning  Toledo  shahrida    o`tkazgan  bu  olim  arabchadan  lotin  tiliga  92 

risolalarni tarjima qildi.  

 

Alkimyogarlardan  qolgan  ilmiy  merosga  qiziqishi  ortgan  Evropa  olimlari 

1200  yillardan  boshlab  qaytadan  alkimyo    so`qmoqlariga  kirib  kela  boshladilar. 

Alkimyo bu davrda  astrologik tushunchalar  bilan  bog’liq  bo`lib,  yashirin  sirli  fan 

xususiyatlarini kasb etdi. O`rta asr Evropasidagi siyosiy vaziyat, saroylar orasidagi 

raqobat  falsafiy  tosh  yaratuvchilariga  keng  imkoniyatlar    tug’dirdi.  Ispaniya, 

Italiya, Frantsiya, Germaniya va Angliya kabi davlatlarda G’arb alkimyosi taraqqiy 

etib  boshladi.  IX  asrdan    XVI  asrgacha  Evropa  alkimyosi    ko`plab  buyuk 

donishmandlarni  tarbiyalab  voyaga  etkazdi.  Ularning  ayrimlari  haqida  to`xtalib 

o`tamiz. 

Evropa  olimlari  orasida  birinchi  alkimyogar  Albertus  Magnus 

(Buyuk  Al’bert)  nomi  bilan  mashhur  bo`lgan  Al’bert 

Bol’shtedskiy  (1193-1280  yy.)  bo`lib,  u  Paviya,  Padue  va 

Bolon’ya universitetlarida  ta`lim olgan va Aristotel’ asarlarini 

chuqur  o`rgangan.    Uning  alkimyogar  sifatida  yozgan  asarlari 

“Alkimyo  haqida”,  “Metallar  va  minerallar  haqida”, 

“O`simliklar haqida” deb nomlangan bo`lib, Evropa alkimyosi rivojida muhim rol’ 

o`ynadi,  olim o`z ilmiy maktabiga ega bo`ldi.  

 

Buyuk  Al’bert  alkimyoviy  tajribalarining  izohlarida  mish’yakni  shunchalar 

aniq  tavsiflaganki,  ba`zan  olimlar  mish’yak    ochilishini  uning  nomi  bilan 

bog’laydilar,  holbuki  arab  alkimyogarlari  mish’yak    va  uning  birikmalari  haqida 

ko`plab  ma`lumotlarga  ega  bo`lishgan.  Buyuk  Al’bertning  alkimyoga  bo`lgan 

qiziqishi shogirdi F. Akvinskiyga ham o`tadi.  

---

 

78 

 

F.  Akvinskiy  faylasuf  va  ilohiyotchi,    xristian  aristotelizmi  ta`limoti 

asoschisi. U tabiiy borliq va inson aql-idrokining nisbiy mustaqilligini e`tirof qiladi 

va  “Agar  alkimyogarlar  tayyorlagan  oltin  va  kumush  tabiat  yaratgan  oltin  va 

kumushdan  farq  qilsa,  ularni  sotish  yoki  ular  bilan  savdo  qilish  insofdan  emas. 

Tabiiy xususiyatlariga  ko`ra  asl  oltin  va  kumush o`zlarining qo`llanish sohalariga 

ega,  ammo  alkimyogarlar  olgan  oltin  va  kumush  bu  talablarga  javob  bermaydi”,- 

deb  yozadi.    Oltin  va  kumushning  simobda  bilan    qotishmasini  F.  Akvinskiy