47
YUnonliklar Koinotning tuzilishini va uning tarkibiy qismlarini o`rganishga
e`tiborlarini qaratdilar. YUnon faylasuflarini (donishmandlikni sevuvchilar) u yoki
bu moddaning olinishi yoki amaliy ishlatilishi qiziqtirmas, balki shu moddaning va
u bilan boradigan jarayonlarning mohiyati qiziqtirar edi. Ular har bir kimyoviy
jarayon uchun “nega” degan savolga javob qidirishgan, ya`ni boshqacha qilib
aytganda, yunon olimlari bugunda kimyoviy nazariya deb aytiladigan birinchi
ilmiy dunyoqarashni shakllantirishga o`z e`tiborlarini qaratdilar.
YUnon faylasuflari element, atom va kimyoviy birikma haqidagi
tushunchalarni kashf etdilar. eramizdan ilgari yashagan Fales Miletskiy (625
-
547
yy.), Anaksimandr (610
-
546 yy.), Anaksimen (585
-
525 yy.), Geraklit (540
-
475
yy.), Pifagor (570-490 yy.), Anaksagor (500
-
428yy.), empedokl (490
-
430 yy.) va
Demokrit (480-370 yy.)larning ishlari fan taraqqiyotidagi dastlabki tushunchalar
edi. Ular o`zlarining e`tiborlarini koinot va uning tarkibiy qismlarini tashkil
etuvchi moddalarga qaratishdi.
Bu olimlarni moddalarning olinish usuli, ularning amaliy ishlatilishi emas,
balki nega bu moddalarning xossalari boshqa moddalardan farq qiladi degan
savolga javob qiziqtirar edi.
Fales Miletskiy Kichik Osiyoning G’arbiy tomoni
–
Ioniyada, Milet degan
joyda (hozirgi Turkiya hududi) yashagan. Falesning nazariyasiga ko`ra, bir modda
ikkinchisiga aylanishi mumkin bo`lsa, masalan, ko`k rangli tosh (azurit) qizil
misga aylansa, moddaning asl mohiyati nimadan iborat, har qanday moddani ham
boshqasiga aylantirish mumkinmiq Agar mumkin bo`lsa, bu birikmalar ayni bir
asosiy moddaning har xil ko`rinishlari emasmiq Bu savollarga Fales ijobiy javob
qaytargan, uningcha, atrof-muhitni o`rganish va tushuntirish uchun faqat shu usul
bilan aniqlik kiritish mumkin. Fales-ning fikricha, bizni o`rab olgan borliqning
dastlabki asosini tashkil etuvchi birlamchi element − modda borki, qolgan barcha
jismlar shundan hosil bo`ladi va suvsiz hayot bo`lmasligini e`tirof etadi.
Uning
nazariyasiga ko`ra quruqlikni suv o`rab olgan, havoni suv bug’i bilan to`ldiradi, er
qa`riga jilg’a va daryolardan singib ketadi. Fales er sharini tekis diskka o`xshatadi,
48
u yarim sharsimon qopqoq – osmon bilan yopilgan va cheksiz suv okeanida suzib
yuradi deb tasavvur qiladi.
Qadimgi yunonlar vakuum bo`lishi mumkinligini inkor etishar, Er bilan
osmon orasida bo`shliqning havo bilan bandligini hisobga olib, suv va erdan
boshqa barcha joy havo bilan to`lgan deb tasavvur qilishardi. Miletlik Anaksimen
fikricha koinotni tashkil qiluvchi modda bu havo bo`lib, koinot markaziga
yaqinlashgan sayin uning zichligi ortadi va siqilishi natijasida moddaning boshqa
ko`rinishi − suv va erni hosil qiladi.
Miletga qo`shni bo`lgan efes shahrida yashagan boshqa qadimgi yunon
faylasufi Geraklit bu masalaga boshqacha yondashadi. Agar koinot doimo o`zgarib
turish xususiyatiga ega bo`lsa, unda materiya asosini unga o`xshagan shunday
xossali substantsiya
−
olov tashkil qiladi deb hisoblaydi.
Anaksimandrning fikricha, barcha dunyoni qamrab olgan, cheksiz, abadiy
mavjud asosiy substantsiya bizga uch xil stixiya bo`lib ko`rinadi:
suv, er va olov.
Bu substantsiyalar doimiy ravishda o`zaro qarama-qarshi bo`lsa ham, ularning biri
ikkinchisidan ustunlik qilmaydi deb tushuntiradi.
Anaksimen davrida Ioniya dengizi qirg’oqlaridagi davlatlarni eron davlati
zabt etadi va qattiq istilochilik siyosatini yurg’izadi. YUnonlarning qo`zg’oloni
shafqatsizlarcha bostiriladi va eroniylarning zulmidan qutilish maqsadida yunonlik
donishmandlar G’arb mamlakatlariga qarab qochishadi.
Eramizdan avval 529 yilda Samos orolida yashagan Pifagor ham janubiy
Italiyaga ko`chib o`tadi va o`zining falsafiy maktabini yaratadi. Pifagor
qarashlarining tarafdorlaridan biri Agrigentalik faylasuf empedokl (490-430 yy.)
o`z ustozi bilan materiya asosini qanday element tashkil etishi haqida bosh
qotirishadi, ammo ioniyaliklarning fikrlariga qo`shilmaydilar. Materiya asosi
birgina element bo`lishi kerak deb hisoblagan empedokl er ham materiya
Do'stlaringiz bilan baham: 
