Наманган Мухандислик Педагогика Институти Касб таълими факультети

Mehnatga layoqatli aholi bandligini 
ta’minlash tizimi 
 
 
 
 
 
 
Mehnat  qonunchiligi,  Bandlikka 
ko’maklashish  va aholini  ijtimoiy 
muhofaza qilish  markazlari 
Kasbga yo’naltirish,  kasbiy 
tayyorgarlik,  malaka  oshirish, qayta 
tayyorlash tizimi 
 
Ijtimoiy  himoya  (eng kam ish xaqini 
belgilash,  ish joylarini  kvotalash, 
ishsizlarga  nafaka to’lash) 
 
Yangi  ish o’rinlari  yaratishni 
qo’llab-quvvatlash 
 
Bugungi  kunda  O’zbekistonda  mehnatga  layoqatli  aholining  bandligini 
ta’minlash  maqsadida quyidagi  kator chora-tadbirlar  ko’rilyapti: 
1 .   Mehnat 
qonunchiligi 
tobora 
takomillashtirilib,  joylardagi  Bandlikka 
ko’maklashish  va  aholini  ijtimoiy  muhofaza  qilish  markazlari  faoliyati 
kuchaytirilmokda; 
2.  Yangi  ish  urinlari  yaratayotgan  ish  beruvchilar  rag’batlantirilmokda,  ularga 
solik, kredit va boshqa imtiyozlar  berilyapti; 
3.  Mehnat  bozorida  ishchi  kuchi  sifati  va  raqobatdoshligini  oshirish  chora-
tadbirlari  ko’rilmokda.  Buning  uchun  mehnat  resurslarini  kasbga  tayyorlash  va  qayta 
tayyorlash tizimi  yanada takomillashtirildi; 
4.  Aholini  ish  bilan  ta’minlashning  eng  samarali  vositalari  bo’lgan  kichik 
biznes,  xususiy  tadbirkorlik,  kasanachilik,  xizmat  ko’rsatish  va  servis  sohasi  yanada 
jadal  sur’atlar bilan  rivojlantirilmoqda. 
5.  Aholining  ijtimoiy  himoyaga  muxtoj  bo’lgan  toifalari  moddiy  ko’llab-
quvvatlanmokda,  ular  uchun  ish  o’rinlarini  kvotalash  tartibi  yo’lga  qo’yildi.  Masalan, 
2010  yilda  208  ming  nafardan  ortiq  ijtimoiy  himoyaga  muxtoj  kishilar,  birinchi 
navbatda,  ko’p  bolali  ayollar,  nog’ironlar  va  shu  kabi  toifa  aholi  vakillari  ish  bilan 
ta’minlandi; 

---

 
89 
 
Mehnat  resurslari  -  mehnatga  qobiliyatli  yoshda  bo’lgan  (O’zbekiston  j 
Respublikasida yerkaklar uchun 16 yoshdan 60 yoshgacha, ayollar uchun 16 yoshdan 
55  yoshgacha)  aholi,  shuningdek,  iqtisodiyotda  band  mehnatga  layoqatli  yoshda 
bo’lmagan (o’smirlar va mehnatga layoqatli yoshdan yuqori yoshdagilar) shaxslar. 
Iqtisodiy  faol  aholi  -  bu  aholining  tovarlar  ishlab  chiqarish  va  xizmatlar 
ko’rsatish uchun o’z ishchi kuchini taklif etishni ta’minlaydiganqqismi. 
Iqtisodiy  faol  bo’lmagan  aholi  -  mehnat  bilan  band  bo’lmagan  va  ishsiz deb 
hisoblanmaydigan  shaxslar (o’kuvchi va talabalar, ishlamayotgan uchinchi guruh 
nog’ironlari, uy bekalari, ixtiyoriy ravishda mehnat bilan band bo’lmagan shaxslar). 
Ish bilan bandlar - ko’rib chikilayotgan davrda to’la yog’i to’liqsiz ish kunida 
xak olib mehnat qilayotganlar yog’i vaqtincha ish bilan band bo’lmagan (kasalligi, 
kasallarni parvarish qilishi, ta’tildaligi va boshqa sabablarga kura) shaxslardir. 
6. 
Davlat  va  maxalliy  byudjet  mablaglari  hisobidan  vaktinchalik  va  jamoat 
ishlari  tashkil  etilyapti. 
7.Tashki  va  ichki  migratsiyani  tartibga  solishga  e’tibor  kuchaytirilmokda. 
 
O’zbekiston  Respublikasida  mehnatga  layoqatli  yoshdagi  fukarolar  butun 
aholining  2005-2010  yillar  davomida  mamlakatimizda  aholi  soni  8,7,  mehnat 
resurslari  soni  esa  14,2  foizga  o’sib,  2010  yil  mehnat  resurslari  umumiy  aholi 
sonining  58  foizini  tashkil  qildi.  Respublikada  mehnat  resurslarining  yillik  o’rtacha 
o’sish  sur’ati  3,0-3,5  foizga  to’g’ri  kelmokda.  SHuningdek,  mehnat  resurslarining 
98,5-99  foiz  qismi  mehnat  yoshidagi  mehnatga  qobiliyatli  aholidan  tashkil  topsa, 
qolgan  1-1,5  foizi  ishlayotgan  o’smir  va  pensionerlardan  iboratdir.  2010  yilda  ish 
bilan  bandlik  darajasi  iqtisodiy  faol  aholiga  nisabatan  94,6  foizni,  mehnat  resurslariga 
nisbatan esa 70,5 foizni  tashkil  etdi. 
Mehnatga  layoqatli  yoshdagilarning  asosiy  qismi  qishloq  xo’jaligida  ishlaydi. 
Sanoatda 
band 
bo’lganlarning  aksariyati  ishlab  chiqarishning  yordamchi 
jarayonlarida,  ikkinchi  darajali  lavozimlarda  mehnat qiladi. 
Mintaqa  yuqori  malakali  va  madaniyatga  boy  bo’lgan  ko’p  millatli  aholiga  ega. 
Lekin  shu  bilan  birga  aholining  tez  o’sgan  (asosan  balog’atga  yetmagan  bolalar 
sonining  o’sishi)  boshqa  joylarga  ko’chib  ketish  hisobiga  sanoatda,  ayniqsa  uning 
yuksak  texnologik  tarmoqlarida  ishchi  kuchining  kamayib  ketishini  to’la  koplay 
olmay  qoldi.  Oqibatda  noxush  vaziyat  ruy  berdi:  mehnatga  yaroqli  aholi  to’lib 
toshgan  hamda  qishloq  joylarida  va  kichik  shaharchalarda  yangi  ish  o’rinlariga 
talab  katta  bo’lgan  bir  paytda  zamonaviy  sanoat  tarmoqlarida  ishchi  kuchi 
yetishmay  qoldi. 
Mehnat  unumdorligi  yuqori  korxonalar,  tarmoqlar  iqtisodiyot  darajasi  yuqori 
sur’atlar  bilan  rivojlangan  bo’ladi.  SHuning  uchun  bu  masalaga,  ya’ni  mehnat 
unumdorligini 
yuksaltirishga 
respublikamiz 
xukumati 
doimo 
katta 
e’tibor 
bermoqda.  Mehnat  resurslaridan  foydalanish  masalalarini  xal  etishda  uning  bir 
qancha  xususiyatlariga  alohida  e’tibor  berish  maqsadga  muvofiqdir.  Mehnat 
resurslaridan  foydalanish,  uning  unumdorligi  ob  havo  sharoitlariga  bevosita  bog’liq. 

---

 
90 
Ishlab 
chiqarishning 
davriyligi 
(mavsumiyligi), 
undagi 
ishlarning 
mexanizatsiyalashganlik  darajasi  nisbatan  pastligi  ham  muxdish  masaladir.  Qishloq 
xo’jaligida  fuqarolarning  mehnat  qilish  qobiliyati  tor  doirada  ixtisoslashmagan.  Bu 
tarmoqda mehnat  qilayotganlariing  asosiy qismini  xotin  qizlar  tashkil  etadi. 
Qishloq  xo’jaligida  mehnat  bozori  asosan  tumanlar  miqyosida  tashkil  etilgan 
«Mehnat  birjalari»  shaklida  faoliyat  ko’rsatmoqda.  Ular  o’zlarining  faoliyatlarini 
«Birjalar  to’g’risidagi»,  «Korxonalar»  to’g’risidagi  va  boshqa  qonunlar,  me’yoriy 
xujjatlar  asosida yuritadilar. 
Mehnat  resurslari  qishloq  xo’jaligi  ishlab  chiqarishining  eng  muhim  omillaridan 
biri  hisoblanadi.  SHuning  uchun  ulardan  yil  davomida  to’liq,  samarali  foydalanish 
lozim. 
Har  qanday  sohalar,  tarmoqlar  mavjud  mehnat  resurslaridan  yil  davomida 
to’g’ri va samarali  foydalanishni  tahminlashlari  zarur. 
Ishsizlar  safiga  mehnat  birjalarida  ro’yxatga  olingan  mehnat  resurslari  kiritiladi. 
Ishsiz  sifatida  ro’yxatga  olinganidan  so’ng  ularga  davlat  nafaqasi  to’lanadi.  Nafaqa 
miqdori eng kam oylikdan ko’p bo’ladi 
Respublikamiz  qishloq  xo’jaligida  mehnat  resurslaridan  samarali  foydalanish 
masalasiga  alohida e’tibor berilmokda. Bunga aholini ish bilan ta’minlash to’g’risidagi 
konun  hamda  bir  qancha  qaror  va  farmonlar  e’lon  qilingani  va  ular  asosida 
ko’rilayotgan  chora-tadbirlar  yaqqol dalildir. 
Qishloq  xo’jaligida  mehnat  resurslaridan  to’liq  va  samarali  foydalanish  uchun 
ishlab 
chiqarishni 
ixtisoslashtirishni 
yanada 
chuqurlashtirish, 
agrosanoat 
integratsiyaslash  amalga  oshirishni  rivojlaitirishga  yerishish  lozim.  Bunint  uchun  turli 
shakldagi  korxonalarni  tashkil  etish  orqali  yangi  ish  joylarini  shakllantirish  maqsadga 
muvofiqdir.  Bu  jarayonda  qo’shma korxonalarni, kichik korxonalarni, tsexlarni tashkil 
etishga  ularni  rivojlantirishga  alohida.  e’tibor  berish  kerak.  Ular  ishlab  chiqarish, 
qayta  ishlash,  saqlash  hamda  xizmat  ko’rsatish  sohalarida  amalga  oshirilish  zarur. 
SHu  bilan  birga  haridorgir  mahsulotlarni  ishlab  chiqarishga  hamda  barcha 
Tarmoqlarda  ish  jarayonlari  mexanizatsiyalashtirilishini  ta’minlaydigan  va  boshqa 
tadbirlar  bajarilishiga  ijobiy  ta’sir  etadigan  yangi texnikalarni, samarali texnologiyalarni 
joriy etishga katta e’tibor berish zarur. 
Mehnat  resurslaridan  foydalanishni  yaxshilash  va  mehnat  unumdorligini  oshirish 
maqsadida  6u  resurslarni  moddiy  va  ma’naviy  rag’batlantirishni  takomillashtirish 
hamda  rivojlantirish,  shuningdek  ularning  ish  sharoitlarini  yaxshilashga  e’tibor  berish 
talab etiladi. 
Mehnatga  layoqatli  yoshdagilarning  asosiy  qismi  qishloq  xo’jaligida  ishlaydi. 
Sanoatda 
band 
bo’lganlarning  aksariyati  ishlab  chiqarishning  yordamchi 
jarayonlarida,  ikkinchi  darajali  lavozimlarda  mehnat qiladi. 
Aholi  bandligi  haqidagi  qonun  to’liq  bandlik  siyosatiga  barham  berib,  bandlik 
xizmatini  tashkil  etishga  yo’l  ochdi.  Aholining  tez  sur’atlar  bilan  ko’payishi  va  uning 
tarkibi  bandlikni  barqaror  ravishda  o’sishini  ta’minlashni  taqozo  etadi.  Qishloq 
joylarida  aholining  zich  joylashganligini,  qishloq  xo’jaligida  ortiqcha  ishchi  kuchi 
mavjudligini  hamda  haydaladigan  yerga  to’g’ri  keluvchilar  sonining  kattaligini 
hisobga  olganda  O’zbekistonda  mehnat  resurslariga  muhtojlik  unchalik  sezilmaydi. 
Mintaqa  yuqori  malakali  va  madaniyatga  boy  bo’lgan  ko’p  millatli  aholiga  ega. 

---

 
91 
Lekin  shu  bilan  birga  aholining  tez  usgan  (asosai  balogatga  yetmagan  bolalar 
sonining  o’sishi)  boshqa  joylarga  kuchib  ketish  hisobiga  sanoatda,  ayniksa  uning 
yuksak  texnologik  Tarmoqlarida  ishchi  kuchining  kamayib  ketishini  to’la  koplay 
olmay  qoldi.  Oqibatda  noxush  vaziyat  ruy  berdi:  Mehnatga  yarokli  aholi  tulib 
toshgan  hamda  Qishloq  joylarida  va  kichiq  shaharchalarda  yangi  ish  o’rinlariga 
talab  katta  bo’lgan  bir  paytda  zamonaviy  sanoat  Tarmoqlarida  ishchi  kuchi 
yetishmay  qoldi. 
Mehnat  unumdorligi  yuqori  korxonalarda  tarmoqlar  iqtisodiyoti  darajasi  yuqori 
sur’atlar  bilan  rivojlangan  bo’ladi.  SHuning  uchun  bu  masalaga,  ya’ni  Mehnat 
unumdorligini 
yuksaltirishga 
respublikamiz 
xukumati 
doimo 
katta 
e’tibor 
bermoqda.  Mehnat  resurslaridan  foydalanish  masalalarini  xal  etishda  uning  bir 
qancha  xususiyatlariga  alohida  e’tibor  berish  maqsadga  muvofiqdir.  Mehnat 
resurslaridan  foydalanish,  uning  unumdorligi  ob-havo  sharoitlarga  bevosita  bog’liq. 
Ishlab 
chiqarishning 
davriyligi 
(mavsumiyligi), 
undagi 
ishlarning 
mexanizatsiyalashganlik  darajasi  nisbadan  pastligi  dam  mudxish  masaladir.  Qishloq 
xo’jaligida  fuqarolarning  mehnat  qilish  qobiliyati  tor  doirada  ixtisoslashmagan.  Bu 
tarmoqda mehnat  qilayotganlariing  asosiy qismini  xotin  qizlar  tashkil  etadi. 
Qishloq  xo’jaligida  mehnat  bozori  asosan  tumanlar  miqyosida  tashkil  etilgan 
«Mehnat  birjalari»  shaklida  faoliyat  ko’rsatmoqda.  Ular  o’zlarining  faoliyatlarini 
«Birjalar  to’g’risidagi»,  «Korxonalar»  to’g’risidagi  va  boshqa  qonunlar,  me’yoriy 
xujjatlar  asosida yuritadilar. 
Mehnat  resurslari  qishloq  xo’jaligi  ishlab  chiqarishining  eng  muhim  omillaridan 
biri  hisoblanadi.  SHuning  uchun  ulardan  yil  davomida  to’liqts,  samarali  foydalanish 
lozim. 
Har  qanday  sohalar,  tarmoqlar  mavjud  mehnat  resurslaridan  yil  davomida 
to’g’ri va samarali  foydalanishni  ta’minlashlari  zarur. 
Ishsizlar  safiga  mexnat  birjalarida  ro’yxatga  olingan  mehnat  resurslari  kiritiladi. 
Ishsiz  sifatida  ro’yxatga  olinganidan  so’ng  ularga  davlat  nafaqasi  to’lanadi.  Nafaqa 
miqdori eng kam oylikdan ko’p bo’ladi 
Respublikamiz  qishloq  xo’jaligida  mehnat  resurslaridan  samarali  foydalanish 
masalasiga  alohida e’tibor berilmokda. Bunga aholini ish bilan ta’minlash to’g’risidagi 
konun  hamda  bir  qancha  qaror  va  farmonlar  e’lon  qilingani  va  ular  asosida 
ko’rilayotgan  chora-tadbirlar  yaqqol dalildir. 
Qishloq  xo’jaligida  mehnat  resurslaridan  to’liq  va  samarali  foydalanish  uchun 
ishlab chiqarishni ixtisoslashtirishni yanada chuqurlashtirish, agrosanoat integratsiyasini 
amalga  oshirishni  rivojlantirishga  yerishish  lozim.  Buning  uchun  turli  shakldagi 
korxonalarni  tashkil  etish  orqali  yangi  ish  joylarini  shakllantirish  maqsadga 
muvofiqdir.  Bu  jarayonda qo’shma korxonalarni, kichiq korxonalarni, tsexlarni tashkil 
etishga  ularni  rivojlantirishga  alohida.  e’tibor  berish  kerak Ular ishlab chiqarish, qayta 
ishlash,  saqlash  hamda  xizmat  ko’rsatish  sohalarida  amalga  oshirilishi  zarur.  SHu 
bilan  birga  haridorgir  mahsulotlarni  ishlab  chiqarishga  hamda  barcha  tarmoqlarda  ish 
jarayonlari 
mexanizatsiyalashtirilishini 
ta’minlaydigan 
va 
boshqa 
tadbirlar 
bajarilishiga  ijobiy  ta’sir  etadigan  yangi  texnikalarni,  samarali  texnologiyalarni  joriy 
etishga katta e’tibor berish zarur. 

---

 
92 
Mehnat  resurslaridan  foydalanishni  yaxshilash  va  mehnat  unumdorligini  oshirish 
maqsadida  bu  resurslarni  moddiy  va  ma’naviy  rag’batlantirishni  takomillashtirish 
hamda  rivojlantirish,  shuningdek  ularning  ish  sharoitlarini  yaxshilashga  e’tibor  berish 
talab etiladi.