Pedagogika. Psixologiya

 

 

---

 

6- Ma’ruza: Shaxs va унинг faoliyati 

 

Reja: 

6. 1. Shaxsning psixologik xarakteristikasi. Psixologiyada Shaxs  

        tushunchasi. 

6. 2. Shaxs tuzilishida biologik va ijtimoiy omillar 

6. 3. Shaxs va uning faolligi 

6. 4. Faoliyat turlari, jismoniy va aqliy harakatlar 

6. 5. Ijtimoiy xulq motivlari va shaxs motivatsiyasi. 

 

 

Tayanch so‘zlar: Shaxs, rivojlanish, ehtiyoj, motiv, mashq, o‘yin, mehnat, ta’lim, shaxs va 

jamiyat, individ, inson, shaxs faoliyati, individuallik, ijtimoiy omillar, motiv, shaxs 

motivatsiyasi; 

6.1.  Shaxsning  psixologik  xarakteristikasi.  Psixologiyada  shaxs  tushunchasi.  Inson, 

odam ko’plab fanlarning o’rganish ob‘ekti bo’lib hisoblanadi. Ular odamlarning turli tomonlarini 

va  hayot  tarzini,  rivojlanishi  va  boshqalarni  o’rganadi.  Psixologiya  fani  odamni  jamiyatda, 

boshqalar  bilan  munosabatda  bo’luvchi  ongli  faoliyat  sub‘ekti  sifatida  o’rganadi.  Psixologiya 

fanida odamni ta’riflashda ko’plab tushunchalar qo’llaniladi. Shu jumladan «Shaxs», «individ», 

«individuallik» tushunchalari ham qo’llaniladi. 

Odamning insonlik jinsiga mansubligi individ tushunchasi bilan ifodalanadi. Katta yoshdagi 

kishilar, chaqaloqlar, tilni va oddiy malakalarni o’zlashtira olmaydigan ruhiy kasallar (telbalar) 

ham individdir. Individ tushunchasida kishining biologik turga mansubligi aks ettirilgan. Barcha 

kishilar odamlar individdir. Yangi tug’ilgan chaqaloqning ham, katta yoshning ham, tafakkurni 

ham,  aqli  zaif  ovsarni  ham,  yovvoyilik  bosqichidagi  qabilaning  vakilini  ham,  madaniyatli 

mamlakatda yashayotgan yuksak bilimli kishini ham individ deb hisoblash mumkin. 

Individ sifatida kishi alohida sotsial fazilat kashf etadi, shaxs bo’lib yetishadi. Individ sifatida 

dunyoga  kelgan  odam  keyinchalik,  jamiyatdagina  Shaxsga  aylanadi.  Ijtimoiy  munosabatlarga 

kirishuvchi, ongi yuksak taraqqiy etgan, ijtimoiy  taraqqiyotda ishtirok etuvchi odamgina Shaxs 

deyiladi. Shaxsning eng asosiy belgisi-uning ongli faoliyat egasi ekanligidir. Ma’lumki kishi ongi 

faqat  jamiyatda,  boshqalar  bilan  o’zaro  munosabatda  til  yordamida  ijtimoiy  tajribani 

o’zlashtirishda shakllanadi. Binobarin Shaxs ham faqat jamiyatdagina Shaxsga aylanishi mumkin. 

Shaxs ijtimoiy tajribani faol ravishda tahlil qiladi, o’zlashtiradi, o’zi uchun o’zgartiradi-bu 

jarayon davomida o’zi ham Shaxs sifatida shakllanadi. Shaxsning faolligi o’zi hayot uchun yo’l 

tanlashida,  bu  yo’lni  egallashida.  Shaxs  shakllanib  borgan  sayin  tashqi  ta’sirlar,  shu  jumladan 

ijtimoiy ta’sirlar ham uning ichki dunyosi, psixologiyasiga qarab turli odamlarga turlicha ta’sir 

qiladilar. Masalan, bir xil baho turli o’quvchilarga turlicha ta’sir qiladi. 

Odamning shaxs sifatidagi asosiy belgisi: sotsiolligi, ongi va tilidir. 

Inson Shaxsining xarakterli tomonlaridan biri uning individualligidir.  

Individuallik  -  Shaxs  psixologik,  ijtimoiy,  fiziologiya  xususiyatlarining  birikmalarining 

qaytarilmasligidir.  Shaxs  individualligi  uning  xarakteri,  temperamenti,  psixik  jarayonlarning 

dinamikasi,  hissiyotlari,  faoliyatining  motivlari,  qobiliyatlari  va  shunga  o’xshashlarning 

yig’indisiga bog’liq. Bularning hammasini birga qo’shib, mujassamlashtirsak ikkita bir xil odam 

bo’lmagan va bo’lmaydi. 

Individuallik  kishining  o’ziga  xosligini  uning  boshqa  odamlardan  farqini  aks  ettiruvchi 

psixologik  fazilatlar  birikmasidir.  Individuallik  temperament  va  xarakter  xususiyatlaridan 

odatlarda, ustun darajadagi qiziqishlarda, bilish jarayonlarga oid fazilatlar (idrok, xotira, tafakkur, 

tasavvur)da Qobiliyatlarda faoliyatning shaxsga xos uslubida va hokazolarda namoyon bo’ladi. 

Zikr etilgan psixologik xususiyatlarning bir xildagi birikmasini o’zida mujassamlashtirgan odam 

yo’q  –  inson  shaxsi  o’z  individualligi  jihatidan  betakrordir.  Shunday  qilib,  individuallik  inson 

shaxsiga xos fazilatlarning faqat bitta jihati bo’lib hisobalanadi, xolos.  

---

Ma’lumki odam jamiyatda turli guruhlarda (oilada, o’qishda, ishda, davrada) bo’ladi.  Har 

bir guruhda o’ziga xos ba’zan butunlay bir-biriga o’xshamaydigan rollarni o’ynaydi. Lekin shunga 

qaramay,  ko’pincha  odam  turli  vaziyatlarda  o’xshash  sifatlarni  namoyon  qiladi.  Shaxsning 

psixologik  ko’rinishi,  psixologik  xususiyatlarining  birikmalari  har  bir  odamda  nisbatan 

doimiylikka ega. Odamning psixik holatlari, o’zini tutishi o’zgarib tursa ham shaxsning psixologik 

qiyofasi ma’lum darajada barqaror bo’lib qolaveradi.