|
5.2. Psixologiyaning fan sifatida rivojalanishi. Psixologiya tashqi olamni faol ravishda sezgilar,
idrok, tafakkur, hissiyot va boshqa shaklda aks ettiruvchi psixik jarayonlar va psixik hodisalar
haqidagi fandir.
Qadimgi zamonlardan boshlab ijtimoiy hayot ehtiyojlari har bir kishidan boshqa
kishilarning psixologik xususiyatlarini, ularning xarakterlarini xulq-atvorini o’rganishni va
hisobga olishni taqozo qilgan. Hayot davomida boshqalarning xulq-atvorini kuzatish, ulardan
amalda foydalanishga intilish jarayonida kishi ruhiy olamida (psixikasida) ko’p tushunarsiz,
ba’zan sirli hodisalarga duch kelganlar. Bunday hodisalar jonning ishi deb tushunilgan. Ularning
tasavvuricha, jon o’z mohiyatiga ko’ra o’lmas, boqiy, ko’rinmas, hidsiz, ilohiy (xudo tomonidan
berilgan) xususiyatlardir. Tana jon uchun vaqtinchalik joy. Jon tanadan chiqib ketishi, qaytib
kelishi mumkin, jon tanani boshqaradi deb hisoblaganlar. Kishilar hayotida uchraydigan (masalan,
tush ko’rish, alahsirash, jahl, o’lim va h.k.) hodisalar jonning faoliyati va xususiyati bilan
tushuntirilgan. Masalan, tush ko’rish-jonning tanadan chiqib ketishi va boshqa jonlar bilan
uchrashishi, o’lim-jonning qaytib kelmasligi bilan tushuntirilgan. Jonning o’zini turlicha tasavvur
qilganlar. Gretsiyalik mutafakkirlardan Geraklit (eramizdan oldingi VI asr) jonni
«uchquncha»dan, Demokrit (eramizdan oldingi V asr) «olov atomi»dan iborat deb hisoblaganlar.
Shu bilan birga tabiatni o’rganish, aniq va tibbiy fanlardagi rivojlanish, kishi tanasi tuzilish
haqidagi bilimlarning boyishi natijasi psixika (jon) haqidagi bilimlar ham ilmiylashib borgan.
Eramizdan oldingi VI asrda yashab o’tgan grek vrachi Alkmeon anatomiya hamda tibbiyot
sohasidagi tajribalarga asoslanib, psixikaning organi Miya degan fikrni ilgari surdi. Keyinchalik
ko’pchilik olimlar (shu jumladan Aristotel ham) psixikaning asosiy organi yurak degan fikrni
himoya qilganlar. «Meditsina fanining otasi» Gippokrat (eramizdan oldingi V asr) temperament
haqidagi (Sharqda temperament «mijoz» deb yuritilgan) ta’limotni yaratdi. Ularning fikricha kishi
temperamenti kishi tanasidagi «sharbatlar» (suyuqliklar) aralashmasi va ularning nisbati bilan
tushuntirilgan. Shunday qilib psixikani ilmiy tushunishga katta qadam qo’yilgan.
Ko’pchilik adabiyotlarda psixologiya fanining asoschilaridan biri («otasi») makedoniyalik
mutafakkir Aristotel (eramizdan oldingi IV asr) deb ko’rsatiladi. Aristotel jonning rivojlanishi tirik
tabiatning rivojlanishi bilan muvofiq boradi degan g’oyani ilgari surdi va himoya qildi. Unga qadar
jon va tirik tana ikki xil narsa deb qaralar edi. Aristotel jon va tananing birligi haqidagi g’oyani
maydonga tashladi. U psixika haqidagi fikrlarini «Jon haqidagi» risolasida aks ettirdi. Bu risola
psixologiya fani sohasida maxsus yozilgan birinchi asar hisoblanadi. Aristotel tomonidan
yoritilgan chizgilar, ularning turlari, asotsiatsiyalar haqidagi fikrlar bugungi kunda ham o’z
dolzarbligini yo’qotgani yo’q.
Eramizdan oldingi II asrda rimlik vrach Ralen fiziologiya va meditsina sohasida erishilgan
yutuqlarni umumlashtirib, psixikaning fiziologik asoslari haqidagi tasavvurlarni birmuncha
boyitdi.
XVII asr biologik va psixologik bilimlar taraqqiyotida yangi davrni ochib berdi. Tana va
jonni tushunish sohasida tubdan o’zgarishlar yuz berdi. Inson tanasi mashinaga o’xshatildi. Tana
ham mashina singari ishlaydi deb qaraladi. Buyuk frantsuz matafakkiri Dekart hatti-harakatlarning
reflektor («refleks» so’zi frantsuz tilidan kirib kelgan bo’lib «aks ettirish» degan ma’noni
anglatadi) xarakteri haqidagi g’oyani ilgari surdi.
XIX-XX asrga kelib barcha fanlar sohasida ayniqsa biologik va aniq fanlar erishilgan
yutuqlar ta’siri ostida psixologiya fanida psixikani tushunish juda kata o’zgarishlar ro’y berdi.
XIX-XX asrda psixologiya mustaqil eksperemental fan sifatida rivojlandi. Bunga tabiiy
fanlar sohasida ayniqsa biologiya, sezgi organlari fiziologiyasi, psixofizika va psixofiziologiya,
oliy nerv faoliyati fiziologiyasining rivojlanishi psixologiyaga pedagogika, meditsina, ishlab
chiqarishning talabining kuchayishi sabab bo’ldi.
Psixologiyaning fan sifatida rivojlanishi tarixini to’rt bosqichga bo’lish mumkin:
Do'stlaringiz bilan baham: | 
