Халкаро шартномалар хукуки

Yana  bir  misol,  homilador  ayollarni  yengilroq  ishga  ko’chirish  bilan  bog’liq 
imtiyoz,  homilador  ayolning  va  kutilayotgan  go’dakning  salomatligini  himoya 
qilishga  qaratilgan.  Bundan  tashqari,  onasiz  qolgan  bolalarni  tarbiyalovchi 
shaxslarga  imtiyozlar  va  kafolatlar  berilishi,  ularning  sog’lom  bo’lib  o’sishi, 
tarbiyalanishi va yaxshi sharoitda yashashining kafolatidir. 

---

128 
 
O’zbekiston 
Respublikasining 
“Mehnatni 
muhofaza 
qilish 
to’g’risida”gi qonunida esa ayollar mehnat sharoitidagi alohida imtiyoz va 
kafolatlar,  shuningdek,  O’zbekiston  Respublikasining  “Sog’liqni  saqlash 
to’g’risida”gi Qonunining V bo’limi “Onalik va bolalikni muhofaza qilish” 
deb nomlanib, unda onalikni rag’batlantirish, onalar va  bolalar sog’lig’ini 
saqlash  kafolatlari:  homilador  ayollarga  va  yangi  tug’ilgan  chaqaloqlarga 
tibbiy  yordam  ko’rsatishni  ta’minlash;  bolalar  va  o’smirlar  sog’lig’ini 
mustahkamlash  va  saqlash  to’g’risidagi  g’amxo’rlik;  bola  boqishda 
fuqarolarga  davlat  yordami;  bola  kasal  bo’lib  qolganida  onalarga 
beriladigan  imtiyozlar  (61-modda);  o’smirlarning  mehnat  va  ishlab 
chiqarish  ta’limini  hamda  mehnat  sharoitlarini  nazorat  qilish  (62-modda); 
o’smirlarni majburiy ravishda tibbiy ko’rikdan o’tkazish (63-modda) kabi 
masalalar o’z ifodasini topgan. 
Bola  huquqlariga  oid  maxsus  qonunchilik  to’g’risida  gapirilganda 
quyidagi hujjatlarni alohida ta’kidlab o’tish maqsadga muvofiqdir:  
Shu o’rinda, O’zbekiston Respublikasining 2016 yildagi “Yoshlarga 
oid davlat siyosati to’g’risida”gi; 2008 yildagi “Bola huquqlari kafolatlari 
to’g’risida”gi  qonunlarni  alohida  ko’rsatib  o’tish  maqsadga  muvofiqdir. 
Ayniqsa,  “Bola  huquqlari  kafolatlari  to’g’risida”gi  qonun  O’zbekiston 
qo’shilgan “Bola huquqlari konvensiyasi”ning milliy qonunchilikka to’liq 
implementatsiyasi  hisoblanadi. Mazkur qonunda sog’liqni saqlash, ta’lim, 
ijtimoiy  ta’minot  va  har  tomonlama  rivojlantirish  sohalarida  bola 
huquqlarining  kafolatlari  mustahkamlab  qo’yilgan.  Ushbu  qonunda 
ijtimoiy  zaif  bolalar  va  alohida  ehtiyojlarga  muhtoj  bolalarning  huquqlari 
alohida e’tibor qaratilgan. 
O’zbekiston  Respublikasi  Oliy  Majlisi  1995  yilda  “Xotin-qizlar 
huquqlari kamsitilishining barcha shakllariga barham berish to’g’risida”gi 
konvensiyaga  qo’shildi.  1979  yili  qabul  qilingan  mazkur  konvensiya, 
majburiy  yuridik  kuchga  ega  bo’lib,  ayollarning  siyosiy,  iqtisodiy, 
ijtimoiy,  madaniy,  fuqaroviy  va  hayotning  boshqa  jabhalarida  erkaklar 
bilan  teng  huquqliligini  inkor  etuvchi  yoki  uni  cheklab  qo’yuvchi 
kamsitishga uzil-kesil barham berish maqsadini ko’zlagan edi
1
. 
Ushbu  konvensiyaga  binoan,  ishtirokchi-davlatlar  xotin-qizlarning 
kamsitilishini  bartaraf  etish,  ayollarning  erkaklar  bilan  tengligi  asosida 
ta’lim  olish  sohasida  erkaklar  bilan  teng  huquqliligini  ta’minlash  uchun 
barcha zarur choralarni ko’radilar.  
                                                 
1
Batafsil ma'lumotlar uchun qarang: Хотин-қизлар ҳуқуқлари камситилишининг барча шаклларига барҳам бериш 
тўғрисидаги конвенция. -Т., 2005.  

---

129 
 
O’zbekiston Konvensiya qoidalaridan kelib chiqqan holda, ayollarga 
nisbatan kamsitishlarning turli shakllariga qarshi kurash borasida o’zining 
milliy  qonunchiligi  va  mexanizmlarini  doimiy  ravishda  takomillashtirib 
bormoqda.  
O’zbekiston  Respublikasi  Konstitutsiyasi  va  qonunlari  ham  inson 
huquqlari  sohasidagi  xalqaro  hujjatlar  singari  erkaklar  va  xotin-qizlar 
huquqlarining tengligini ta’minlaydi. 
Xususan,  Konstitutsiyaning  18-moddasida  barcha  fuqarolarning  bir 
xil huquq va erkinliklarga ega bo’lib, jinsi, irqi, millati, tili, dini, ijtimoiy 
mavqeidan  qat’i  nazar,  qonun  oldida  tengligi  nazarda  tutilgan.  46-
moddada  esa,  xotin-qizlar  va  erkaklar  teng  huquqligi  konstitutsiyaviy 
kafolatlangan. 
 
Umuman, O’zbekiston Konstitutsiyasining 18-, 46-, 63-, 64-, 65-, 
66-moddalari  bevosita  ayollarning  shaxsiy  huquq  va  erkinliklari, 
siyosiy  huquqlari,  iqtisodiy,  ijtimoiy  va  madaniy  huquqlarining 
huquqlarining konstitutsiyaviy kafolatidir. Xalqaro hujjatlarda bo’lgani 
kabi,  ichki  qonunchilikda  ham  jinsiy  belgi  bo’yicha  kamsitmaslik 
to’g’risidagi qoida birinchi o’ringa chiqarilgan
 
 
Quyida  Konstitutsiyada  qayd  etilgan  ushbu  huquqlarning 
ayrimlariga to’xtalib o’tish maqsadga muvofiqdir. 
Yuqorida  qayd  etilgan  18-moddada  “O’zbekiston  Respublikasida 
barcha  fuqarolar  bir  xil  huquq  va  erkinliklarga  ega  bo’lib,  jinsi,  irqi, 
millati,  tili,  dini,  ijtimoiy  kelib  chiqishi,  e’tiqodi,  shaxsi  va    ijtimoiy 
mavqeidan  qat’i  nazar,  qonun  oldida  tengdirlar.  Imtiyozlar  faqat  qonun 
bian belgilanib qo’yiladi hamda ijtimoiy adolat tamoyillariga mos bo’lishi 
shart”, deb ko’rsatib o’tilgan. Konstitutsiyadagi bu tushuncha ayollarning 
barcha turdagi kamsitilishlarining oldini oladi va ularni jamiyatning teng 
huquqli  a’zosi  sifatida  konstitutsiyaviy  e’tirof  etadi.  Ushbu  e’tirof 
Konstitutsiyaning keyingi,  ya’ni  7-,  8-,  9-boblaridagi  huquqlardan xotin-
qizlarning teng huquqli foydalanishi uchun kafolatdir.  
“Xotin-qizlar huquqlari kamsitilishining barcha shakllariga barham 
berish  to’g’risida”gi  konvensiya  normalari  O’zbekistondagi  ayollar 
huquqlarining  kamsitilishiga  yo’l  qo’ymaslik  va  ularni  mamlakatning 
siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va  madaniy hayotida faol ishtirok etishga jalb 
qilish  borasida  milliy  qonunchilikda  o’z  aksini  topgan.  Mamlakatdagi 
inson huquqlariga oid 100ga yaqin qonunlarda ayollarning erkaklar bilan 
teng huquqliligi e’tirof etilgan. Shu bilan bir qatorda, ayollar huquqlarini 

---

130 
 
to’la amalga oshirish uchun maxsus qonunlar ham qabul qilingan bo’lib, 
O’zbekiston  Respublikasining  1999 yilda  qabul  qilingan  “Xotin-qizlarga 
qo’shimcha imtiyozlar to’g’risida”gi qonuni shular jumlasidandir.  
O’zbekiston  Respublikasi  Oliy  Majlisi  1995  yili  yana  shuningdek, 
1965  yil  21  dekabrda  Nyu-Yorkda  qabul  qilingan  Irqiy  kamsitishning 
barcha  shakllariga  barham  berish  to’g’risidagi  xalqaro  konvensiyaga 
hamda    1984  yil  10  dekabrda  Nyu-Yorkda  qabul  qilingan  Qiynoq  hamda 
muomala  va  jazolashning  qattiq  shafqatsiz,  insoniylikka  zid  yoki  qadr-
qimmatni  kamsituvchi  turlariga  qarshi  konvensiyaga  ham  qo’shildi. 
Mazkur 
konvensiyalarning 
normalari 
ham 
milliy 
qonunchilikka 
implementatsiya qilingan.  
O’zbekistonning  huquqiy  tizimiga  mustahkamlab  qo’yilgan 
kamsitishlarni  taqiqlash  kontseptsiyasi  nafaqat  alohida  shaxslarni,  balki, 
bunday  fuqarolarning  guruhlarini  ham  himoya  qiladi.  O’zbekiston 
Respublikasi  Konstitutsiyasining  18-moddasi  va  X  bo’limi  fuqarolarning 
huquq  va  erkinliklarining  kafolatlariga  bag’ishlangan  bo’lib,  nafaqat 
individlarni  himoya  qilishni,  balki  aholining  voyaga  yetmaganlar, 
qariyalar, nogironlar, kabi jamoaviy huquqlarini ham himoya qilish uchun 
huquqiy baza hisoblanadi.  
Fuqarolarning  qonun  oldida  tengligi  va  kamsitishlarni  taqiqlanishi 
tamoyili  shaxsiy,  siyosiy,  iqtisodiy,  ijtimoiy  va  madaniy  huquqlarni 
tartibga  soluvchi  tarmoq  qonunchiligi:  Mehnat  kodeksida,  Fuqarolik 
kodeksida,  Jinoyat  kodeksida,  “Ta’lim  to’g’risida”gi,  “Yoshlarga  oid 
davlat  siyosati  to’g’risida”gi;  va  boshqa  qonunlarda  mustahkamlab 
qo’yilgan.  Mazkur  tamoyil  protsessual  qonunchilikda,  jumladan  Jinoyat-
protsessual  kodeksda  (16-modda),  Fuqarolik-protsessual  kodeksda  (6-
modda),  Xo’jalik-protsessual    kodeksda  (7-modda)  ham  mustahkamlab 
qo’yilgan.  Shuningdek,  “Jamoat  birlashmalari  to’g’risida”gi  Qonun  (3-
modda),  “Vijdon  erkinligi  va  diniy  tashkilotlar  to’g’risida”gi  Qonun  (5-
modda),  “Ommaviy  axborot  vositalari  to’g’risida”gi  Qonun,  “Axborot 
erkinligi  prinsiplari  va  kafolatlari  to’g’risida”gi  Qonunda,  “Davlat  tili 
to’g’risida”gi  Qonun  (24-modda),  “O’zbekiston  Respublikasi  Oliy 
Majlisiga  saylovlar  to’g’risida”gi  Qonun,  kabi  qonun  jujjatlarida  xam 
yuqoridagi Konvensiya normalari milliy qonunchilikka uyg’unlashtirilgan.  
Xalqaro  shartnoma  normalarining  implementasiyasi  to'g'risida  fikr 
yuritilganda,  bunday  impelementasiyani  amalga  oshiruvchi  mexanizmga 
ham alohida to'htalib o'tish maqsadga muvofiqdir.
  

---

131 
 
Qayd  etish  lozimki,  хalqaro  shartnomalarni  implementatsiya 
qilishning  mexanizmi deyilganda, avvalombor,  mazkur hujjatlarni amalga 
oshirishning  vositalari,  ularni  amalga  oshirishga  vakolatli  bo’lgan 
institutsional tizim tushuniladi.  
Odatda  mazkur  implementasiyaviy  tizim,  xalqaro  shartnomalarni 
implementasiya  qilish  bo'yicha  ichki  davlat  tizimi  hamda  xalqaro 
tashkilotlar  doirasidaga  mexanizmlarga  bo'linadi.  Davlatning  ichki 
implementasiyaviy  tizimiga  odatga  ko'ra,  davlat  boshlig'i,  parlament, 
hukumat,  sud  hokimiyati  organlari  kirsa,  xalqaro  tizimga  esa,  xalqaro 
shartnomalarni  implementasiya  qilishda  davlatning  ichki  organlariga 
yordam ko'rsatuvchi, bu borada davlatnng ichki implementasiya jarayonini 
kuzatib  boruvchi  hamda  davlatlar  tomonidan  xalqaro  shartnoma 
qoidalariga  rioya  etilishi  bo'yicha  umumiy  ahvolni  o'rganib  boruvchi 
xalqaro tashkilotlar va ularning tegishli organlari tizimini kiritish mumkin. 
Hozirgi 
davrdagi 
xalqaro 
shartnomalarda, 
ularni 
amalga 
oshirilishining mexanizmiga alohida urg’u berilmoqda.