Халкаро шартномалар хукуки

7.4. Xalqaro shartnoma normalarining implementatsiyasi 
 
Har  qanday  demokratik  davlat  xalqaro  hamkorlikni  amalga  oshirish 
jarayonida  xalqaro  hamjamiyat  tomonidan  qabul  qilingan  va  demokratik 
tamoyillarga  asoslangan  xalqaro  hujjatlarga  qo’shilish  va  ularning 
qoidalarini  bajarishni  o’zining  ustuvor  vazifalaridan  biri,  deb  hisoblaydi. 
Chunki,  mamlakatimiz  milliy  qonunchiligi  umum  e’tirof  etilgan  va 
O’zbekiston 
Respublikasi 
qo’shilgan 
xalqaro 
shartnomalarga 
muvofiqlashtirilgan  holda  rivojlanib  bormoqda.  Chunki,  mamlakat 
rahbariyati  e’tirof  etganidek,  “Xalqaro  shartnomalarga  nafaqat  qo’shilish, 

---

119 
 
balki  ushbu  shartnomalar  bo’yicha  olingan  xalqaro  majburiyatlarni 
bajarish, ular talablarini barcha organlar, mansabdor shaxslar va fuqarolar 
tomonidan  og’ishmay  bajarish  mexanizmini  qonun  yo’li  bilan  ishlab 
chiqish zarur”
1
ligini davr talabi ko’rsatib turibdi.  
Ammo, shuni qayd etish lozimki, ushbu chora-tabirlar, ya’ni xalqaro 
huquq normalarini  milliy qonunchilikka implementatsiya qilish  murakkab 
jarayon  va  dolzarb  masalalardan  biri  hisoblanadi.  Xalqaro  huquq 
normalarini  implementatsiyasi  –  bu  xalqaro  munosabatlar  sub’ektlari 
uchun umum majburiy qoidalardir.  
Bu xalqaro-huquqiy normalarning milliy huquqiy tizimga joriy qilish 
muayyan usulini nazarda tutadi
2
. 
Shuning  uchun  ham,  mazkur  implementatsiya  bilan  bog’liq  ayrim 
nazariy masalalarga ham tushuntirishlar berish maqsadga muvofiqdir.  
Jumladan,  xalqaro  huquq  normalarini  milliy  qonunchilikka 
implementatsiyasi  hususida  fikr  bildirilganda  “transformatsiya”  deb 
ataluvchi  xalqaro  huquq  normalarining  milliy  huquqqa  tatbiq  etish 
jarayonini ko’rib chiqish lozim. 
Tansformatsiya jarayoni quyidagicha amalga oshirilishi mumkin
3
: 
 
 
 
  
 
 
 
 
 
                                                 
1
 Каримов И.А. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт – пировард мақсадимиз. Т.8. –Т.: Ўзбекистон, 2000. 
2
Рашидов К. Ўзбекистон Республикаси халқаро шартномаларининг тузилиши, бажарилиши ва бекор қилиниши. 
Парламент аъзолари учун амалий қўлланма. –Т.: БМТ Тараққиёт дастури, 2012. -Б.58 
3
Лукашук И.И., Саидов А.Х. Ҳозирги замон халқаро ҳуқуқи назарияси асослари. Дарслик.  -Т.: Адолат, 2006. -
Б.121  
umumiy 
davlatning  o’zi  qabul  qilgan  xalqaro-huquqiy  normalarning 
barchasi  yoki  ayrim  turlari  mamlakat  huquqiy  tizimining  uzviy 
qismi ekanini belgilaydi; 
 
individual – 
alohida xalqaro-huquqiy norma yoki normalar guruhi maxsus hujjat 
orqali mamlakat huquqiy tizimiga kiritiladi; 
Implementatsiya  (ingl.  Implementation  –  “amalga  oshirish”, 
“bajarish”)  –xalqaro-huquqiy  normalardan  kelib  chiqadigan  xalqaro 
majburiyatlarning  davlat  ichki  darajasida  milliy  qonunlarga  va 
qonunosti hujjatlarga singdirish yo’li bilan amalda bajarishdir.
 

---

120 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Har 
bir 
muayyan 
davlatda 
xalqaro 
huquq 
normalari 
implementatsiyasi  shu  davlatning  ichki  huquqiy  tizimining  o’ziga  xos 
xususiyatlariga  bog’liqdir.  Ammo,  qator  belgilar,  ayniqsa  uning  tuzilishi 
bilan bog’liq belgilar esa ushu jarayonning barcha davlatlar uchun umumiy 
ekanligini ko’rsatib beradi. 
Implementatsiya jarayonining tuzilishi quyidagi elementlarni o’z ichiga 
oladi: 

 
davlatning 
ichki 
darajada 
xalqaro 
majburiyatlarning 
bajarilishini  ta’minlab  beruvchi  huquqiy  vositalarni  milliy  huquqiy 
tartibotda mustahkamlab qo’yilishi;  

 
xalqaro  majburiyatlarni  amalga  oshirishga  vakolatli  bo’lgan 
davlat organlari tizimi;  

 
huquqni qo’llash bo’yicha milliy amaliyot;  

 
xalqaro  huquqiy  normalar  implementatsiyasini  ta’minlash 
uchun ichki davlat darajasida qo’llaniladigan tashkiliy vositalar.  
Milliy  qonunchilikka  implementatsiya  qilinishi  talab  etiladigan  va 
davlatlar  uchun  alohida  majburiyatlar  yuklovchi  xalqaro  normalar  va 
tamoyillar orasida xalqaro xamkorlik amaliyoti natijasida ishlab chiqilgan 
umum e’tirof etilgan normalar va tamoyillarni alohida ko’rsatib o’tish joiz. 
Umum  e’tirof  etilgan  tamoyillar  orasida  inson  huquqlarini  hurmat  qilish, 
davlatlarning suveren tengligi, davlatlarning ichki ishlariga aralashmaslik, 
xalqaro  majburiyatlarni  vijdonan  bajarishga  oid  tamoyillar  muhim  o’rin 
tutadi.  
Imperativ  normalarni  o’zida  qamrab  olgan  xalqaro  shartnomalar, 
ularning  qatnashchilari  uchun  majburiydir  va  qatnashchi  davlatlar 
tomonidan  majburiyatlar  vijdonan  bajarilishi  shart.  Bunday  tamoyil 
avvalombor,  1969  yil  23  maydagi  Xalqaro  shartnomalar  huquqi 
bevosita  
xalqaro shartnoma qoidasi, shartnoma qabul qilingani to’g’risidagi 
aktning  to’g’ridan-to’g’ri  ta’sir  kuchi  natijasi  o’laroq,  milliy 
huquqdan  ustunlik  qiluvchi  qoida  asosda  yuzaga  keladi.  Ayni 
chog’da,  xalqaro  huquq  normasi  mamlakat  milliy  huquqiy 
tizimining  uzviy  qismi  sifatida  qo’llanishi  uchun  o’z-o’zidan  ijro 
etiladigan, ya’ni bevosita qo’llash uchun yaroqli bo’lishi zarur; 
bilvosta  
unda xalqaro shartnoma asosida ushbu shartnoma qoidalarini o’zida 
aks ettiruvchi milliy normativ-huquqiy hujjat qabul qilinadi. 
 

---

121 
 
to’g’risidagi  Vena  konvensiyasining  26-moddasida  belgilab  qo’yilgan 
bo’lsa,  ikkinchidan  esa,  muayyan  imperativ  hujjatlarda,  misol  uchun 
Fuqarolik  va  siyosiy  huquqlar  to’g’risidagi  xalqaro  pakt,  uning  fakultativ 
protokollari, Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar to’g’risidagi xalqaro 
pakt,  Qiynoq  hamda  muomala  va  jazolashning  qattiq  shafqatsiz, 
insoniylikka  zid  yoki  qadr-qimmatni  kamsituvchi  turlariga  qarshi 
konvensiya,  Irqiy  kamsitishning  barcha  shakllariga  barham  berish 
to’g’risidagi xalqaro konvensiya, Bola huquqlari to’g’risidagi konvensiya, 
Xotin-qizlarni 
kamsitishning 
barcha 
shakllariga 
barham 
berish 
to’g’risidagi konvensiya kabi xalqaro hujjatlarning o’zida xam aks etgan.  
Implementasiya  jarayonini  yaxshi  tushunish  uchun,  xorijiy 
mamlakatlar tajribasiga murojaat qilish maqsadga muvofiqdir.