R. I. Ismailov, M. A. Eshmuhamedov polimerlarni qayta ishlash jarayoni

pozitsion materiallar deb ataladi.
Oddiyroq qilib aytganda, ko‘p komponentli jismlarning 
o‘zi kompozitsion materiallarni tashkil qiladi, masalan: 
granit hamda kremniyning turli birikmalari. Hozirgi zamon 
kompozitsion materiallariga temir-beton konstruksiyalarni 
misol qilib ko‘rsatish mumkin. Polimer asosidagi shisha tola-
larini qo‘shib yaratilgan shishali plastiklar ham shunday 
materiallarga misol bo‘ladi. Keyingi yillarda polimer va metall 
asosidagi yuqori mustahkam kompozitsion materiallar ko‘plab 
ishlab chiqarilmoqda.
Sanoatning rivojlanishi hozirgi vaqtda ishlab chiqarish 
ko‘ lamining oshishini, ilmiy tadqiqot natijalarini ishlab chi-
qarishga tatbiq etilishini, yangi texnologik jarayonlarning ishlab 
chiqilishini talab etadi. Zamonaviy zavodlarda xomashyodan 
kompleks foydalangan holda turli tarkibli tovar mahsulotlarini 
ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yilgan. Ishlab chiqarishda ishlati-
layotgan apparaturalar va texnologik jarayonlarni kombinirlash 
maqsadga muvofiq ravishda tashkil etilgan. Respublikamizda 

---

16
texnologiyalarni rivojlantirishning asosiy sababi jamiyat talab-
larining oshib borishidir. Shunday yangi texnologiyalarni ish-
lab chiqarishga tatbiq etish uchun jiddiy texnik-iqtisodiy tahlil 
kerak, ya’ni yangi maqbul yechimni topishga imkon beruvchi 
ko‘rsatkichlarning texnik, tashkiliy va iqtisodiy para metrlar 
bilan o‘zaro bog‘liqligini tadqiq etish zarur bo‘ladi. 
Polimer kompozitsion materiallar (PKM) olish usullari 
to‘ldirgichlar (tolasimon, kukunsimon), to‘ldirgichlar va poli-
merlarning agregat (suyuq va qattiq) holatlari bilan aniqlanadi. 
PKM tayyorlashning o‘ziga xos usullari va ularning o‘ziga xos 
farqli tomonlari mavjud. Masalan, ma’lum klassifikatsiyaga 
mos ravishda plastiklarning tolasimon to‘ldirgichlar bilan hosil 
bo‘lgan massalarini olishning o‘ziga xos usullari mavjud.
Quyida polimer kompozitsion materiallarni olishning oddiy 
sinflanishi keltiriladi:
1) qavatli plastiklar yoki tekstolitlar, bularda to‘ldirgichlar 
tolalarning qavatsimon shaklida ishlatiladi; 
2) varaqsimon va presslangan kompozitsiyalar, ular kesilgan 
tolalar, xom (biroz) pishitilgan iplar bilan to‘ldirilgan;
3) yo‘naltirilgan armaturalangan plastiklar, ular shishasimon 
yoki sintetik tolalar, g‘altaklar, iplar, chilvirlarning yopishgan 
plastik massalaridan iborat; 
4) shishasimon mato yoki tolalarni avvaldan shakllantirib 
past bosimlarda siqish usulida olingan plastiklar. 
Shunday qilib, polimer matritsaga (o‘yma qolip) tolani 
qo‘ shish usuliga qarab anizotrop xossali yoki izotrop xossali 
materiallar tayyorlanadi.
Dispers to‘ldirgichlar asosida tayyorlanadigan ko‘plab PKM 
larni olish bosqichlari kukunni preslash yoki smola bilan yut-

---

17
tirish yoki quruq usulda g‘altakdan o‘tkazish bilan tayyor-
lanadi.
Suyuq bog‘lovchi materiallarni ishlatilganida kompo-
zitsiyalarni olish, asosan, shakl berilishi bilan farq qiladi. Ho‘l 
usulda shakl berishda shaklli qolipga tolasimon yoki dispers 
to‘ldirgich to‘ldiriladi va uni suyuq oligomer bog‘lovchi 
bilan yuttiriladi. Oligomerlar o‘lchamiga asosan monomer va 
polimer o‘rtasidagi oraliq modda hisoblanadi, masalan, agar-
da dastlabki bog‘lovchi modda holati qattiq bo‘lsa (yuqori 
molekular polimer), u holda dastavval bog‘lovchi materialning 
eritmasi tayyorlab olinadi. Massaga polimer massani yuttirilishi 
va undagi erituvchisini chiqarib tashlashdan keyin massani 
qotirish ishini yuqori haroratda katta bo‘lmagan bosim ostida 
ezish bilan amalga oshiriladi.
Quruq holda shakl berishda shaklli idishga avvaldan bog‘-
lovchi bilan yuttirilgan to‘ldirgich joylanadi. Qotirish, ya’ni 
oxirgi bosqich qoidaga ko‘ra, ho‘l usuli kabi amalga oshiriladi.
Kompozitlarni tayyorlashdagi ko‘ngilsiz holatlardan biri – 
kirishish natijasida hosil bo‘ladigan bo‘shliqlardir. Gap shun-
daki, to‘ldiruvchilar sifatida ko‘pincha yuqori haroratlarda 
yoki qotiruvchi agent qo‘shilganida to‘rsimon tuzilishli (poli-
merlanish yoki polikondensatlanish) polimerlarga aylanishiga 
olib keluvchi oligomerlar qo‘shiladi. 
Polimerlanish yoki polikondensatlanish jarayonlari doimo 
hajmning kichrayishi hisobiga sodir bo‘ladi. Bunda oligo-
mer yoki monomerning polimerga o‘tishidagi zichlashish ho-
di sasi molekulalararo oraliqning 3–4 dan ~1,54 A (valent 
bog‘ lari uzunligi) gacha qisqarishi sababli bo‘ladi. Masalan, 
to‘yin magan birikmalarning polimerlanishida har bir moliga 
nisbatan hajm taxminan 20 sm
3
 ga kamayadi. Qayta ishlash 
2—

---

18
vaqtida bog‘lovchi hajmining kamayishi buyumning shakli 
qiyshayishiga olib kelib, buyum mustahkamlik xossalarining 
yomonlashuviga sabab bo‘lishi mumkin. Faqatgina bog‘lovchi-
larning minimal kichrayishi holatidagina yuqori sifatli kom -
pozitsion materiallarni olish mumkin. Suyuq polimer birik-
ma 
larni ishlatishning boshqa jiddiy kamchiligi shundaki, 
bog‘ lovchining qovushqoqligi polimerlanish jarayonida birda-
niga oshib ketishi mumkin. Shuning uchun to‘ldirgichning 
bog‘lovchi massasida bir maromda taqsimlanishini ta’minlash 
uchun shakllantirishning bosimini bosqischli ravishda oshirib 
borish kerak bo‘ladi.
Tolasimon PKMlar tayyorlash jarayonining o‘ziga xos 
xususiyatlari bor. Masalan, shisha tolasini vanna orqali oligo-
mer yoki polimerning shunday qovushqoqligidagi eritmasi 
o‘tkaziladiki, bunda kolonnada qolayotgan bog‘lovchining 
zarur miqdorini ta’minlash kerak bo‘ladi. Keyin esa erituvchisi 
uchiriladi va ma’lum usul bilan qotirish ishi bajariladi.
Yuqorida keltirilgan barcha usullar bilan PKMlar olish 
jarayonlarida aralashtirishning turli usullaridan foydalaniladi. 
Barcha uchala holatda ham polimerni to‘ldirilish darajasi 
50% gacha bo‘lgan aralashtirish usuli ishlatiladi. Agarda to‘l-
dirishning darajasi yuqoriroq bo‘lsa, polimer matritsasida 
arma turalanuvchan qo‘shimchaning notekis taqsimlanishi ku-
za 
tiladi. Kamchiliklardan xoli bo‘lgan, 1980-yil akademik 
N.S.Enikolopov rahbarligida ishlab chiqilgan polimerizatsion 
to‘ldirgich qo‘shish bilan PKMlar olish usulining o‘ziga xos 
tomoni shundaki, to‘ldirgichga avval noorganik to‘ldirgichning 
sirtida adsorbsiyalanadigan gazsimon yoki suyuq polimerlanish 
initsiatori bilan ishlov beriladi. Shu yo‘l bilan tayyorlangan 
to‘ldirgichga gazsimon yoki suyuq monomer bilan ishlov beri-

---

19
ladi. Bunda to‘ldirgich sirtida birdaniga polimerlanish ketishi 
natijasida uning sirti polimer plyonka bilan qavatlanadi. 
Plyonka qavatning kerakli qalinligiga erishilgach, unga ingi-
bitor qo‘shiladi. Ana shunday oddiy usul bilan mineral to‘l dir-
gichlarning 90 va hatto 95% ulushigacha ega bo‘lgan termo-
plastlarni olishga muvaffaq bo‘lingan. Polimer matritsasi sifa-
tida arzon va oson topiladigan monomerlar, masalan, etilen, 
propilen, butadiyen, vinilxlorid, stirol kabilar taklif etilgan.
Ushbu polimerizatsion to‘ldirgichlarni ishlatish bilan PKM 
larni olishning yangi usuli orqali sifatli materiallar olish imkoni 
yaratildi (2-rasm). Bu usulda PKMlar olishning avvalgi usulda 
olinadigan mahsulotlardan farqi shuki, olingan materiallarda 
2-rasm. Qurilish (a) va texnikada (b) polimer kompozitsion 
materiallarning va polimer qoplamalarining (d) qo‘llanilishi.
a
b
d

---

20
polimer bog‘lovchining massasida to‘ldirgichlar bir xilda va 
teng miqdorlarda taqsimlangan bo‘ladi. Natijada mineral zarra-
chaning har biri polimerning bir tarkibli plyonkasi bo‘ladi. 
Shunday materiallarni avvalgi usullarda olishning imkoni 
bo‘lmagan. Bu usul mutaxassislarga yangidan yangi PKMlarni 
olish imkonlarini yaratdi. To‘ldirgichlarning turlari ko‘paydi. 
Ularga qurilish materiallarining, masalan, beton plitalar, blok-
larning noorganik va organik changsimon chiqindilari ham 
kirdi. Ushbu usulda olingan PKMlar issiqqa chidamli, ovozdan 
himoyalovchi va boshqa qator muhim xossalarga ega bo‘lishi 
bilan bir qatorda arzon hamdir.