O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi guliston davlat universiteti alibekov u

5-savol: Etnik jarayonlarni tadqiq qilish. 
5-savol  bo`yicha  dars  maqsadi:  Etnik  jarayonlar 
tushunchasini  ta‘riflash,  ularni  tadqiq 
qilishni o`rganishdan iborat. 
 
5-asosiy savolning bayoni: 
Etnologiya  fanida  bugungi  kunda  etnologik  ekspeditsiyalar  davomida  etnik  jarayonlarni 
tadqiq etish asosiy vazifa hisoblanadi. 
Etnolo
gik ekspiditsiyalar davomida etnik jarayonlarni tadqiq qilish borasida, ularning o‘ziga 
xosligini ta‘kidlovchi ikkita uslub bor. 
Birinchisi:  etnotransformatsion  jarayonlar,  ya‘ni  ma‘lum  tarixiy  davr  mobaynida  bir  etnik 
xolatdan boshqasiga o‘tish, ya‘ni ma‘lum kishilar guruhining etnik o‘zligini o‘zgartirishdir. 
  
Ikkinchisi:  etnos  xayotining  turli  o‘zgarishlarga  uchrashiga  qaramasdan  o‘zligini 
saqlab qolishi Etnoevalyutsion jarayonlar deb ataladi. 
 
Zamonaviy etnik jarayonlarni o‘rganish ikkita turi mavjud. 
Birinchisi bo‘linish: ya‘ni ma‘lum bir xalqning bir necha mustaqil etnosga aylanish jarayoni. 
Ikkinsisi qo‘shilish: tili, madaniyati, yaqin bo‘lgan bir necha millatlar, xalqlar yoki elatlarning 
qardosh  etnoslarning  birlashuvi  tushuniladi.bo‘linish  etnik  jarayonlari  ibtidoiy  jamoaa 
tuzumi  davrida  keng  tarqalgan  bo‘lib,  qabilalarning  kengayishi  va  ko‘chishlari  natijasida 
ro‘y bergan. Hozirgi davrda esa qo‘shilish jarayonlari ro‘y bermoqda.  
 
Etnologik tadqiqotlar davomida qabilalar birlashuvini, elatlar va xa
lqlar qo‘shiluvidan 
farq qila bo‘lmog‘imiz zarur. 
 
Xalqaro  etnik  jarayonlar  deganda  etnik  assimilyatsiya  (aralashuv)  va  etnoslararo 
integratsiya(yaqinlashuv) nazarda tutiladi. 
Etnik aralashuv (assimiliyatsiya) deb ma‘lum bir xalqning ko‘p sonligi bo‘lmagan guruhning 
boshqa yirik xalq yoki millat bilan qo‘shilish jarayoniga bitiladi. Tarixan assimiliyatsiyaning 
ikki turi mavjud: majburiy va tabiiy.  
 
Vatanimiz hududida bir million yillar avvaldan odamlar yashay boshlagan. 
 
Ibtidoiy  odamlar  to‘dasi  bir  necha  o‘n  kishidan  oshmagan,  juda  ko‘p  bo‘lsa 
oltmishtagacha  odam  (bolalari  bilan)  bo‘lgan.  Ovchilik  va  termachilik  bilan  kun  kechirib 
ko‘chib yurganlar. 
 
Muste  va  yuqori  poleolit  davridan  o‘troq  turmush  tarzi  shakillana  boshladi.  Ayni 
xollarda  poleolit  ovchilari  yirik  sut  emizuvchilarga  boy  joylarda  uzoq  muddatga  yashab 
kelganlar. 
 
Yirik  xayvonlarni  ov  qilish  imkoniyati  poleolit  davrida  hamma  joyda  ham  bir  xilda 
bo‘lmagan.  Shu  sababli  o‘sha  davrdan  insoniyat  taraqqiysida  notekis  rivojlanish  vujudga 
keldi. 
Ibtido
iy  davrga  ta‘luqli  etnologik  ma‘lumotlarni  to‘plashida  elshunos  arxeologik 
tadqiqotlarda ishtirok etishi katta samara beradi. 
Quldorchilik  va  feodal  munosabatlarga  o‘tish  davrini  o‘rganishida  yozma  manbalar  qo‘l 
keladi. Lekin bu manbalarda etnik ma‘lumotlar kam. 

---

- 51 - 
 
Sinfiy  jamiyatning  tashkil  etishi  yangi  etnik  birlik,  qabila  yoki  qabila  ittifoqidan  keyingi-el, 
elatni  vujudga  keltirdi.  Yangi  etnos,  o‘zidan  past  ijtimoiy-iqtisodiy  darajada    yashayotgan 
qabilalar uchun markazga aylandi, hamda ularni qaloq va yovvoyi qabilalar (varvarlar) deb 
atadi. 
Eramizning  birinchi  ming  yilligida  dunyoning  deyarli  xamma  joylarida  etnik  diffentsiya  va 
integratsiya  jarayonlari  keng  ko‘lamda  sodir  bo‘ldi.  Hozirgi  davrdagi  ko‘pchilik  xalqlarning 
etnik tarixi ana-shu davrga borib taqaladi. 
Feodal  munosabatlar  qaror  topishi  davrida  ko‘chmanchilarning  buyuk  ko‘chishi,  ularning 
antik imperiyalarga ta‘siri ham ancha bo‘ldi. Etnik jarayonlarda ko‘plab o‘zgarishlar yuzaga 
keldi… 
Etnologik ekspeditsiyalar paytida markazdan (shahardan) qanch
alik uzoqlashsak an‘anviy 
madaniyatning  belgilari  shunchalik  kuchayib  boradi.  Buning  teskarisida,  yirik  shaharlarda 
yashab kelayotgan ahli guruhlarida zamonaviy madaniyat ko‘rinishlari ustun turadi. 
Madaniyatning  baynamillashuvi 
–umumiy  tarixiy  jarayon  bo‘lib,  etnologiya  fanida  qizg‘in 
baxslarga sabab bo‘lgan. Har qanday madaniyat chuqurroq tadqiq etilsa, mazkur etnosga, 
geografik muhitga xos bo‘lgan o‘zligi topilishi mumkin. 
O‘lkamiz aholisining etnogenezi, va etnik tarixini o‘rganishda ham anchagina muammolar 
bor. 
Tadqiqotlarga  ko‘ra,  hozirgi  xalqlarning  birontasi  ham  ushbu  o‘lkada  yashagan  qadimgi 
etnik  guruhlarga  kirmaydi.  So‘g‘diylar,  o‘zbeklar  va  tog‘liklar  tarkibiga  kirgan.  Sak  va 
massagetlar  esa  turkmanlarni  shakillanishida,  qoraqalpoqlar,  o‘zbeklar  va  qozoqlarni 
qisman  tog‘liklarni  shakillanishida  ishtirok  etganlar.  Qadimgi  turkiy  xalqlarnigina  emas, 
balki  qimsan  Eron  tilida  gaplashuvchi  xalqlar  etnogenezida  ham  muhim  rol  o‘ynagan. 
Keyinchalik  Dashti-
Qipchoq,  elementi  o‘zbeklar,  qozoqlar  va  qisman  qoraqolpoqlar 
tarkibiga kirgan. 
O‘rta Osiyo va Qozog‘iston xalqlari qadimdan etnik qardoshlik rishtalari bilan bog‘liq bo‘lib, 
ularning  xo‘jaligi  maishiy  turmushu  va  madaniyati  yaqinligining  sababi  yuqoridagi  fikrlar 
bilan bog‘lanadi.