O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi guliston davlat universiteti alibekov u

6-savol: Dala etnologik tadqiqotlarni tashkil etish. 
  
6-asosiy savolning bayoni: 
Ekspedittsiyaga  tayyorgarlik  jarayonida  tadqiq  qilinayotgan  mavzuga  doir  20-30banddan 
iborat savolnoma tuzi, undan ahbarotchi bilan suhbat paytida foydalanish mumkin. 
Ekspiditsiyaning moddiy asoslari: 
Dala  ishlarini  olib  borishni  engillatishda  ma‘lummalumotlarning  sifatini  oshirishda 
zamonaviy  texnik  vositalaridan  fotoaparat  magnitafon,  vidio  kabillarni  tayyorlab  qo‘ymoq 
lozim.  
 
Har  bir  ekspeditsiyada  albatta  kiyim-
kechak, uy joylar,  aholi xo‘jaligi haqida gaplar 
boradi. Shuning uchun chizmachilik ashyolari albatta zarur. 
 
Qalam,  akvaler,  guash,  bo‘yoqlar,  chizg‘ich, vatman, albatta o‘lchagich  (metr) kabi 
zarur yozuv-
chizuv materiallari bo‘lmog‘i zarur. 
   
Ekspeditsiya  davrida  etnologning  asosiy  quroli  umumiy  daftarga  olingan  dala 
yozuvlar qalam bilan tushiriladi.  
 
Xalqlarn
ing  maishiy  turmush  tarzi,  madaniyati  va  ishtimoiy  hayotini  o‘rganishda 
etnologiya fanida ikki xil uslub qo‘llaniladi. Statsionar ya‘ni uzoq muddat bir joyda yashab 
kuzatish,  yoki  ekspeditsiyalar  orqali  olib  boriladi.  Uzoq  muddatli  etnolog  tadqiqotlar 
umum
an  o‘rganilmagan  yoki  kam  tadqiq  qilingan  etnik  guruhlar  va  xalqlar  madaniyati 
maishiy turmushi, tili va irqiy xususiyatlarini tekshirishda qo‘l keladi. Hozirgi paytda bunday 
etnoslarning  nihoyatda  kamligi  sababli  statsionar  uslub  ahyon-
ahyonda  qo‘llaniladi. 
Statsionar uslubning kamchiligi ko‘p, etnolog uzoq muddat davomida ma‘lum aholi orasida 
yashab tadqiqot olib borar ekan g‘oyat chuqur ilmiy hulosalari keladi.    
 
Statsionar  uslubning  muvaffaqiyatining  N.N.Mikulxo  Maklaynning  ovrupaliklarning 
oyog‘i  etmagan  Yangi  Gvineyaning  shimoliy-sharqiy  qirg‘og‘ida  popuaslar  orasida  olib 
borgan  tadqiqotlarida  ko‘rish  mumkin.  1871-72,  1876-77  va  1885  yillar  N.N.Mikulxo-
Maklayning papuaslarni xo‘jaligini, moddiy madaniyati, kundalik turmush tarzini, urf-odat va 
udumla
rini,  o‘ziga  xos  san‘atini  tariflab  yozgan  ma‘lumotlar  bugungi  kunga  qadar 
etnologiya fanida o‘z ahamiyatini yo‘qotgan emas. 
 
Bu  borada  XX  asrning  30  yillarda  V.G.Bograz  (chukchalar  ichida)  va 
L.Ya.Shtrenberg  (chilyaklar,  goldlar  aynlar  ichida)lar  tadqiqotlar  olib  borib  qimmmatli 
ma‘lumotlar qoldirishgan. 
 
Amerikalik  elshunos  olima  Margret  Mid  1927  yili  Samoa  orolida,  1828-29  yillari 
Admiralteystva  orollarida  manus  qabilalari  bolalarini,  1930-33  yillarda  yangi  Gvineya 
papuaslari,  arpesh,  muduchmor,  yatmul  va  chambulilarni,  nihoyat  1936-39  yillarda  Bali 
(Indoneziya) oroli aholilarini o‘rgandi va 25 dan ortiq ilmiy asari jamlanagn «Madaniyat va 
bolalar dunyosi» asari yaqinda chop etildi. 
 
Etnologlar  keyingi  yillarda  tadqiqotlar  olib  borishda  uzoq  va  qisqa  muddatli 
ekspeditsiyalarni  ko‘plab  qo‘llamoqdalar.  Bunday  dala  ekspeditsiyalari  oldiga  chiqib  bir 
necha  oygacha  davom  etishi  mumkin.  Ushbu  tadqiqotlar  vaqtida  ancha  yirik  hududlar 
(tumanlar)  qamrab  olindib,  bir  necha  guruh  aholi  o‘rganilishi  mumkin.  Bunday 
eks
peditsiyalar  davrida  qisqa  muddatda  o‘rganilishi  mumkin  bo‘lgan  mavzular  tanlab 
olinadi. 
 
Etnologiya  ekspeditsiyalar  ikki  usulda  ma‘lumotlar  to‘planadi:  to‘pli  (kustovoy)  va 
yo‘nalishili (marshrutny).  
YO‘nalishli  tadqiqotda  doimo  harakatda  bo‘linadi,  rejalashtirilgan  tumanlada  ekspeditsiya 
uchun  tanlangan  aholi  punktlari  yo‘l  ustiga  joylashgan  bo‘lishi  kerak.  Tadqiqotchi  xar  bir 
aholi punktida ma‘lumotlar to‘plab 2-3 kun yana davom etadi.  
 
To‘pli tadqiqot uslubida rejada yirik aholi yashaydigan joy ekspeditsiya bazasi qilib 
tanlanadi.  Mazkur  joyni  o‘rganishga  ko‘proq  vaqt  (5-7  kungacha)  sarflanib,  to‘plangan 

---

- 53 - 
 
ma‘lumotlarga aniqlik kiritish maqsadida, uning atrofidagi qishlaqlar aholisi esa har biri 1-2 
kun davomida o‘rganiladi. 
 
To‘pli  tadqiqotni  yo‘nalishli  uslub  bilan  qo‘shib  olib  borish  mumkin.  Bu  sohada 
Namangan  viloyatidagi  Ayqirg‘on  qishlog‘i  1950-55  yillarda,  farg‘ona  viloyatidagi  Vodil 
qishlog‘i  1990  yilda  keng  rejali  dasturlar  bo‘yicha  o‘rganilgan.  Ekspeditsiyaning  vazifalari 
va  maqsadiga  binoan,  ma
‘lumotolarning  haqqoniyligi  ikki  xil  uslub  bilan  ta‘minlanadi: 
birinchi tanlab olish; ikkinchisi yalpi tadqiqotlar o‘tkazish. 
 
Tanlab  olib  etnologik  o‘tkazishda  etnik  xususiyatlari  jihatidan  o‘zaro  yaqin 
qishloqlardan  birontasi  olinib,  chuqur  o‘rganiladi,  qolganlari  esa  olingan  materiallarni 
aniqlashtirishda foydalaniladi. 
 
Yalpi  tadqiqot  o‘tkazishda  etnologiyaning  sohalari  qatorasiga  o‘rganiladi:  masalan 
uy-joylarining barchasi, mavjud oilalarning hammasi.