Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти

Сотиш ҳажмига асосланган метод. Бу методга мувофиқ комплекс 
харажатлар ажратиш нуқтасида ҳамкорликда ишлаб чиқарилган маҳсулотлар 
ўртасида уларнинг сотиш қийматига мутаносиб тақсимланади. Бунда юқори 
баҳоларга сотилган маҳсулотларга, мосравишда, юқори харажатлар тўғри 
келади деган ѐндашувга таянилади. Мисол, айтайлик комплекс харажатлар 
жами 100 000 000 сўм. Ажратиш нуқтасида олинган маҳсулотлар сони, бозор 
баҳоси ва сотишнинг бозор қиймати қуйидагича, дейлик
. 
Маҳсулот тури 
Маҳсулот
сони, дона 
Ажратиш 
нуқтасида 
маҳсулот бирлиги 
бозор баҳоси, сўм. 
Жами сотиш 
қиймати, сўм 
Сотиш 
ҳажмидаги 
улуш, % 
Маҳсулот А 
2000 
50000 
100 000 00 
83,3 
Маҳсулот Б 
1000 
20000 
20 000 000 
16,7 
Жами 
 
 
120 000 000 
100,0 
Юқоридаги маълумотлар асосида комплекс харажатлар ажратиш 
нуқтасида олинган А ва Б маҳсулотлар ўртасида қуйидагича тақсимланади: 
Маҳсулот тури 
Сотиш 
ҳажмидаги 
улуш, 
% 
Комплекс харажат 
тақсимоти 
1 бирлик 
маҳсулот 
таннархи
1 бирлик 
маҳсулот 
сотиш 
баҳосии
1 бирлик 
маҳсулотга 
тўғри келувчи 
фойда
Маҳсулот А 
83,3 
83 300000 
(100000000*83,
3%) 
41 650
50000 
8350
Маҳсулот Б 
16,7 
16 700 000 
(100000000*16,
7%) 
16 700
20000 
3300
Жами 
100,0 
100 
000 000
 
х 
х 
х 
2.Натурал кўрсаткичлар методи. 
Бу методга мувофиқ комплекс харажатлар ажратиш нуқтасида 
ҳамкорликда ишлаб чиқарилган маҳсулотларнинг миқдорига мутаносиб 
тақсимланади. Мисол, айтайлик комплекс харажатлар жами 100 000 000 сўм. 
Ажратиш нуқтасида олинган маҳсулотлар сони, уларнинг умумий ишлаб 
чиқарилган маҳсулотдаги улуши қуйидагича, дейлик
. 
Махсулот
Маҳсулот сони
Улуши %
А махсулот
2000
66,7
Б махсулот
1000
33,3
Жами
3000
100,0

---

51 
Юқоридаги маълумотлар асосида комплекс харажатлар ажратиш 
нуқтасида олинган А ва Б маҳсулотлар ўртасида қуйидагича тақсимланади: 
Маҳсулот тури 
Махсул
от сони 
Сотиш 
ҳажмида-
ги улуш, 
% 
Комплекс харажат 
тақсимоти 
1 
бирлик 
маҳсулот 
таннархи
1 
бирлик 
маҳсулот 
сотиш 
баҳосии
1 
бирлик 
маҳсулот-
га тўғри 
келувчи 
фойда
Маҳсулот А 
2000 
66,7 
66 666 666 
(100000000*66,7%
) 
33 333
50000 
16667
Маҳсулот Б 
1000 
33,3 
33 300 000 
(100000000*33,
3%) 
33333
20000 
-13333
Жами 
3000 
100,0 
100 000 000
 
х 
х 
х 
Натурал кўрсаткичлар методи қўлланилганда 1 бирлик маҳсулотга тўғри 
келадиган ўртача таннарх бир хил бўлади. Ушбу методнинг афзаллиги унинг 
оддийлигадир.
Агар ишлаб чиқарилган маҳсулотлар ажратиш нуктасидан кейин яна 
қўшимча ишловдан ўтадиган бўлса, у ҳолда комплекс харажатларни 
таксимлашда куйидаги методлар кулланилади: 
1. Сотишнинг соф қиймати методи 
2. Ялпи фойда доимий улуши методи. 
Сотишнинг соф қиймати методи 
Бу методга асосан комплекс ишлаб чиқариш харажатларини таксимлаш 
учун, дастлаб ажратиш нуктасидан кейин килинган қўшимча харажатлар 
аникланади, шундан сунг ушбу харажатлар ҳар бир маҳсулот соф сотиш 
қийматининг жами маҳсулотларни соф сотиш қийматидаги улушига қараб 
таккосланади. Мисол: айтайлик, комплекс харажатлар 100 000 000 сум,
алоҳида харажатлар А маҳсулот бўйича 16 000 000 сум, Б махсулот бўйича 
14 000 000 сўм. Маҳсулотларни сотиш баҳоси ва сотиш қиймати куйидагича: 
Махсу
лот 
сони 
Махсулотн
инг сотиш 
баҳоси, сум 
Сотиш 
киймати, 
сум 
Алоҳида 
харажатлар
, сум 
Сотишнинг 
соф киймати 
Соф 
сотишдаги 
улуш, % 
А махсулот 
2000 
60000 
120000000 
16000000 
104 000 000 
90,43 
Б махсулот 
1000 
25000 
25000000 
14000000 
11 000 000 
9,57