Til tarixi ma’ruza matni



Download 1,03 Mb.
Pdf ko'rish
bet35/72
Sana08.08.2021
Hajmi1,03 Mb.
#141569
1   ...   31   32   33   34   35   36   37   38   ...   72
Bog'liq
til tarixi

ATOIYNING TUTGAN O`RNI 
«Nazm  dengizining  tubiga  sho`ng`ib,  she`riy  durlar»  yaratishiga  intilgan 
Atoiy 
o`zbek 
dunyoviy 
adabiyotining 
Navoiyga 
qadar 
etishgan 
atokli 
namoyandalaridandir. 
Atoiy  adabiy  merosi  bilan  tanishar  ekanmiz,  uning  xalq  og`zaki  ijodini 
yaxshi bilganligi va ulardan ijodiy foydanlanganligini sezamiz. 
Atoiy xalq qo`shiqlarining tili soddaligi, ravonligi va musiqiyligidan xam 
ilhomlanadi  va  uni  o`rganadi.  U  o`zining  260  ta  g`azalidan  109  tasini  xalq 
qo`shiklari  avznida  yaratgan.  Bu  narsa  uning  xalq,  tili  boyliklaridan  bahramand 
bo`lib, ijod etganligini ko`rsatadi. 
Atoiy  xalq  maqollari  va  ta`birlariga  katta  e`tibor  beradi.  U  xalq 
makollaridan  foydalanish  bilan  o`z  g`azallarining  mazmunini  ham,  tili  badiyligani 
ham  boyitdi.  Atoiy  xalq  maqollarini  aynan  keltiradi  va  ularning  mazmunini  she`riy 
misralarga singdyradi: 
Boldi bag`rim suv g`amingdin, yaxshiliq, sal sug`a, 
Axir, ey gүl, xirmānni, albatta, Zar ekkәn orar, 
Vasl noshi dunyāda bolmas, Ataiy, nishsiz. 
Bundan      tashqari,      Atoiy      xalq      tiliga      xos      hazil-mutoyiba      tarzida   
aytilgan  misralardan,  kontrast  usulidan  foydalandi.  Lekin  u  engil  kulgiga  jiddiy  tus 


 
74 
beradi.  «Yүzigә  kӛp  tikә  baqsam,  maңa  kүlib  aytur»,  «Ataiy,  ne  Kuzi  toymas  gadā 
emishtuksen?» 
Atoiy  xalq  tili  boyliklaridan  ustalik  bilan  foydalanib,  original  o`xshatish, 
kinoya, mubolag`a, tajoxuli orifona, lof kabi badiiy tasvir vositalarini yaratadi. 
SHoir  omonim  so`zlar  va  turli  birikmalar  vositasi  bilan  chiroyli  so`z 
o`yinlari yasaydi va go`zal mumtoz tuyuklar namunasini yaratdi. 
Desangkim: «Jān sipar qilg`’l Atayim». 
Turubmen ushmunaq ӛldүr, at ayim...  
Yүzingai, ey malāhat xann, bir ach, 
Toya kӛrsүn seni bu mustāxiq ach. 
Atoiy  asarlarining  tili  Oltin  O`rda  yodgorliklarining  tilidan  farq  qiladi. 
CHunki Atoiyda qipchoq tili unsurlari ustun darajada edi. 
Atoiy  g`azallarida  quyidagi  til  xusisiyatlarini  uchratish  mumkin.  Jo`nalish 
kelishigi  qo`shimchasi  -ga  (-gә,    -kә)  —qa  affikslari  bilan  birga  -a  shaklida  ham 
uchraydi: kөnlүmә, yүzimә, yүzinә, bizә, sizә, kabi.  
Mim ag`zi bila zulfi qaddi lam – alifdan 
Ey vay, netәy xasta kӛngӛl qaldi alamg`a 
Jo`nalish kelishigining -a,  -na, -ma kabi qo`shimchalari hozirgi  j- lovchi 
o`zbek shevalarida ham uchraydi. Lekin bu shakl aslida o`g`uz tiliga xos xususiyatdir. 
O`rin   -   payt   va   chiqish   kelishigi   qo`shimchalaridan   oldin   bir   n   
tovushi ortgiriladi. 
Garchi āhuyi Xotandir bexatā bilman nedin, 
CHinu Māchin lālazārinda qilur sayrān kӛziң. 
Ul sanamkim sүv yaqasinda paritek olturur, 
G`āyati nāzuklikindin sүv bilә yүtsә bolur. 
Sifatdosh   yasovchi   qo`shimcha  -gan   shaklida   ham,   -an   shaklida   


 
75 
ham   uchraydi. Masalan: qilan — qilg`an, alan - alg`an kabi. 
 Buyruq  fe`lining  birnchi  shaxs  ko`pligi  fe`l  negizlariga  -aling  affiksini 
qo`shish orqali yasaladi: boraling, kelaling, alaling kabi. 
 Bu holat «Muhabbatnoma» da ham uchraydi. 
Atoiy  g`azallarida  leksik  jihatdan  quyidagi  so`zlarni  uchratish  mumkin: 
ukush  -ko`p,  ariq  -  toza,  baqmaq-qaramoq,  meң-xolning  kattasi,  qamuq-hamma, 
asruk-mast, dudoq-lab, ajun-dunyo, neң-narsa, iydgāh-sayilgoh kabilar. 
Umuman,  Atoiy  g`azallari  tilida  XV  asr  boshidagi  o`zbek  adabiy  tiliga  xos 
xususiyatlar uchravdi. SHoir o`z asarlari bilan XV asr o`zbek dunyoviy  adabiyotigagina emas, 
balki o`zbek adabiy tili tarakxiyotigagina ham munosib hissa qo`shdi. 

Download 1,03 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   31   32   33   34   35   36   37   38   ...   72




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish