Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi fargʻona davlat universiteti filologiya fakulteti

54 

 

oʻtganimizdek,  tilda  ayrim  ―jahongashta  soʻzlar‖  ham  mavjud  boʻlib,  ular  vaqt 

oʻtib oʻzimizga yana boshqa nom ostida qaytib keladi. 

  Tilda yana ayrim hodisalar ham borki, ular gap tiplarida tilning qoidalariga 

toʻgʻri  kelmaydi.  Masalan,  ―koʻzingizga  qarab  yuring‖,  ―ogʻzingizga  qarab 

gapiring‖  deganda,  kishi  oʻz  koʻziga  yoki  ogʻziga  qaray  olmaydi.‖

63

  Lekin  biz 

bunday  gaplarni  nutqimiz  jarayonida  bemalol  ishlataveramiz.  Mana  shunday 

holatlarda  ham  tilda  koʻchma  ma’nolilik  borligini  koʻrishimiz  mumkin  boʻladi.  

Shuningdek,  inson  psixologiyasini  ochib  beruvchi  ranglar  haqida  ham  qadimdan 

ma’lumotlar  berib  kelinadi.  Ayrim  ranglar  oʻzining  salbiy  ma’nolaridan  tashqari 

ijobiy  ma’nolarni  ham  ifodalashi  til  taraqqiyotining  yutugʻidir.  Masalan,  “qora” 

rangi sovuqlik, xafalik, baxtizlik ma’nolaridan tashqari, ―goʻzallik‖ ma’nosini ham 

beradi.  Ya’ni  yorning  qoshiga  nisbatan  ―kamonday  qop-qora‖,  koʻzga  nisbatan 

―tim qora ohu koʻzlar‖ kabi.  

Bundan  tashqari,  tilda  soʻzlarning  ma’nosi  oʻzgarishi  bilan  birga  ayrim 

hollarda  oʻzak  qism  saqlanishi  kabi  holatlar  ham  kuzatiladi.  Masalan,  ―il‖  soʻzi 

tarixiy  boʻlib,  bu  oʻzak  ―ilgari,  ilgʻor,  ilon‖  kabi  soʻzlarda  hozirgi  paytda  ham 

saqlanib kelmoqda.  

Turli  davrlar  taraqqiyoti  davomida  leksik  ma’noning  oʻzgarishi  yoki 

hajmining  ortishi  kuzatiladi.  Biz  bundan  shunday  xulosaga  kelishimiz  mumkinki, 

bir  leksik  ma’no  asosida  yana  bir  qancha  leksik  ma’nolarning  yuzalanishi 

natijasida  tilimizda  –  polisemiya  yoki  omonimiya  hodisalari  kuzatiladi. 

Tilimizdagi bunday oʻxshatishlar natijasida koʻrib oʻtganimizdek leksik ma’noning 

hajmi  va  miqdorida  oʻzgarishlar  yuz  beradi.  Xuddi  shunday  oʻzgarishlar  va 

taraqqiyotimiz  sababli  ham  tilimiz  mudom  oʻsish  va  oʻzgarishda  boʻlib  turadi. 

Lekin  bu  tilning  nufuziga  ta’sir  etmaydi,  aksincha  tilning  boyib,  muntazam 

iste’molda boʻlishi uchun xizmat qiladi. 

Mana,  tilimizdagi  bizni  qiziqtirib  kelayotgan  ayrim  soʻzlarning  leksik 

ma’nolari  haqida  ma’lumotga  ega  boʻldik.  Bu  bilan  oʻzbek  tilining  leksikasi 

                                                           

63

 РаҳмоновМ. Сўзлароламигасаёҳат. Т.,2011,60-б 

 

---