Namangan muhandislik-pedagogika instituti

3-ma’ruza 

ATOM TUZILISHI 

 

Reja: 

 

 

  1. Atom to’g’risidagi tasavvurlarning paydo bo’lishi. 

  2. Rezerford tajribasi. Atomning planetar modeli. 

  3. Bor nazariyasi. 

   

Muammoli savollar: 

1.  Elektronning yadro atrofidagi harakati  qanday tushuntiriladi? 

2.  1ta elektron  yadroga qulaganda yadroda qanday o’zgarish  kuzatiladi? 

 

3. «Vodorodsimon zarracha»  qanday ma’noni anglatadi? 

 

Atom  to’g’risidagi  tasavvurlarning  paydo  bo’lishi.  Modda  tuzilishining    diskretligi  haqidagi  tushunchalar 

qachondan  boshlanganligi  noma’lum.  Atomni,  ya’ni  materiyaning  boshqa  bo’linmaydigan  eng  kichik  zarrachasi  

haqidagi  tushunchalarning  asoschilari  bo’lib,  qadimgi  grek  filosof  olimlari  Levkipp  (eramizgacha  V  asr)  va  uning 

o’quvchisi Demokrit (eramizgacha 470-357 yillar) hisoblanishadi. O’z zamondoshlaridan farq qilib, ular atom haqidagi 

tasavvurlarning turli xil aspektlarini ishlab chiqdilar. Materiyaning juda mayda bo’linmaydigan, bir-biridan o’lchamlari 

(shuningdek,  massasi)  va    formasi  bilan  farq  qiladigan  zarrachalarni  Demokrit  "atom"  (bo’linmaydigan)  degan  termin 

bilan atashni kiritdi. 

 

XIX  asrning  oxiriga  qadar,  atom  bo’linmas  zarracha  deb  hisoblanar  edi.  Bu  tasavvur  atomning  tabiatini  va 

uning tuzilishini o’rganishga ko’p vaqt to’sqinlik qilib keldi. XIX asrning boshida Moskva Davlat Universitetining prof-

essori M.G.Pavlov atomning tuzilishi murakkab, uning tuzilishida elektr zaryadi ishtirok etadi, atomning tuzilishi plane-

tar tuzilishdir, degan fikrni maydonga tashladi. 1815 yilda ingliz olimi Prout ham elementlar atomi murakkab tuzilgan va 

ular vodoroddan iborat  degan fikrni bildirdi. XIX asrning oxirida katod nurlari, anod nurlari,  rentgen nurlari, nurlan-

ishning kvant nazariyasi, radioaktivlik hodisasi kabi bir necha kashfiyotlar qilinishi natijasida atomning murakkab tuzil-

ganligini isbotlab berildi.  

 

Eritmalar (XIX asr 30 y. ingliz olimi M.Faradey) va gazlardan elektr tokini o’tishini o’rganish; past bosimdagi 

gazlarda  katodlar  orasida  birinchi  -  musbat  zaryadli  ionlar,  ikkinchi  -  manfiy  zaryadli  ionlar    elektronlarning  tartibli 

harakatini  ko’rsatuvchi  kanal  nurlari  (1886y.)  va      katod  nurlari (1895 yil,  ingliz olimi  Kruks) ning kashf etilishi; el-

ektronning  mavjudligini  isbotlash  (1897  y.  J.Tomson)  va  uning  tavsifi  (zaryadi  va  massasi)ni  o’lchash;  radioaktiv 

hodisasi (1896 y. A.Bekkerel) va  boshqa bir qancha tadqiqotlar moddalarning atomlari turli turdagi zaryadlangan zar-

rachalardan tarkib topib, murakkab tuzilishga ega ekanligini ko’rsatadi.