Janubiy-iqtisodiy rayon o ‘z tarkibiga Q ashqadaryo va
Surxondaryo
viloyatlarini
birlashtiradi.
Iqtisodiy
rayon
(m intaqa) u m um iy m aydoni 48,7 m ing k m 2 b o ‘lib, bu
0 ‘zbekiston Respublikasi h ududining 10,9 foizini tashkil
qiladi. Iqtisodiy geografik o ‘rni qulay, respublikaning eng
jan u b iy hududlarida joylashgan ushbu iqtisodiy rayon q o ‘shni
Tojikiston,
T urk m an isto n davlatlari bilan, respublikaning
S am arqand, Buxoro viloyatlari bilan chegaradosh. Tabiiy
190
sharoitiga k o ‘ra iqlim i boshqa viloyatlarga qaraganda issiq
b o ‘ladigan k un lar k o 'p ro q , yozi issiq va qu ruq , subtropik.
H u d u d i u ch to m o n d an to g ‘lar bilan o ‘ralgan: shim olda H isor,
shim oli g‘arbda B oysun va K o ‘hitang, sharqda B obotog1
tizm alari (eng balan d nuqtasi H iso r 4643 m ). Relye ft sharqdan
g ‘arbga to m o n pasayib boradi, katta m aydonlarni to g ‘lard an
tashqari
c h o ‘llar
(Q arshi,
N ish o n ,
Sandiqli,
Surxon-
S herobod), tekisliklar, adirlar egallaydi.
Janubiy iqtisodiy rayonda x ilm a - xil m ineral resurslar,
neft, gaz, to sh k o ‘m ir, m ineral tuzlar, m arm ar, oltingugurt,
rangli m etallurgiya, energetika, kim yo, qurilish m ateriallari
ham d a shifobaxsh m ineral suvlar topilgan. Asosiy neft va gaz
konlari
H avotog‘,
U chqizil,
K o‘kaydi
K o ‘kdum aloq,
M uborak,
P om uk.
S h o ‘rtan ,
Zevardi va Lalm ikordadir.
T o sh k o 'm ir B oysun va S h arg 'u n d a, D eh q o n o b o d , X o‘jaikonda
esa turli xil tuz konlari joylashgan. Tubagatan kaliy tuzi koni
kaliy o ‘g‘itlarini ishlab chiqarish sanoati rivojlantirishga
m unosib hissa q o ‘shadi.
Suv resurslari bilan Surxondaryo, Q ashqadaryo, Shero-
boddaryo
va
ularning
irm oqlari
(Jondirdaryo,
Oqsuv,
Tanxozdaryo,
O yoqchidaryo,
Qizil
daryo),
U chqizil,
Q u m q o ‘rg‘on ,
Janubiy
Surxon,
H isorak,
Q alqam in,
C h im q o ‘rg‘o n, Q am ashi. P ach k am ar suv om borlari, K atta
H isor, A m u -Z an g , H azorbog‘, Q arshi m agistral, M irishkor,
Eski an h o r va boshqa kanallari m in taq ani ta ’m inlaydi. U shbu
suv m anbalari iqtisodiy rayon sug‘orm a dehqonchiligining
rivojlanishida
m u h im
aham iyatga
ega.
Iqtisodiy
rayon
rekreatsiya va turizm ni
rivojlantirish im koniyatlari bor.
Jum lad an, Surxondaryodagi O m onxona, U chqizil, X o‘jaikon,
Q ashqadaryodagi
M iroqi d am olish sihatgohlari, tarixiy
yodgorliklar (O qsaroy va b.), eski N asaf qoldiqlari, g‘o rlar va
boshqalar.
Janu biy m in taq ad a 4997,4 m ing kishi yoki m am lakatning
16,9 foiz aholisi yashaydi, aholi hudud b o ‘ylab notekis
joylashgan, zichligi kv.km joyga o ‘rtach a 102,6 kishidan iborat
(2012
y.),
sh u n d an
Surxondaryoda
110,4
kishidan,
Q ashqadaryo viloyatida esa o ‘rtach a kv.km joyga 97,1 kishidan
to ‘g lri keladi. A holisining 55,6 foizi Q ashqadaryo viloyatida.
191
qolgan qism i S urxondaryoda istiqom at qiladi. H a r ikkala
viloyat respublikada aholining tabiiy ko‘payishi eng yuqoriligi
bilan ajralib turadi. Bu esa viloyatlarda aholini ish bilan
ta ’m inlash, ishlab chiqarishni yanada rivojlantirish zaruratini
q o ‘yadi.
Iqtisodiy rayon x o ‘jaligi respublikada agrar—industrial
y o ‘nalishda b o ‘lib, m intaqaning geografik o ‘m i, tabiiy sharoiti
va resurslari, tarixiy rivojlanish xususiyatlariga tayangan holda
iqtisodiyoti taraqqiy etm o qd a. S anoatida neft—gaz, yengil
sanoat, asosan, paxta tozalash sanoati, kim yo, to g‘-k on , o ziq -
ovqat
sanoatlari
yaxshi
rivojlangan.
A yniqsa,
X odiza,
Sharg‘un -S ario siy o , Boysun, S h o ‘rtangaz m ajm uasidagi kon lar
sanoat taraqqiyotiga m unosib hissa q o ‘shishm oqda. Shu
boisdan, ham iqtisodiy rayon respublikada k o ‘m ir va neft
sanoati b o ‘yicha yetakchi hisoblandi.
T oshg‘u z o r — Boysun - Q um qo‘rg‘o n tem ir yo‘lining quri
lishi,
ko'pgina yoqilg‘i resurslarini aniqlash b o ‘yicha olib
borilayotgan ishlar m intaqa sanoatining kelgusida yan ad a
taraqqiy etishidan dalolat beradi. E lektr energiyasi bilan
T o ‘palang G E S , Tollim arjon IES, M uborak issiqlik energetika
m arkazlari ta’minlaydi.
Q urilish
m ateriallari san oatid a
S herobodda
m ahalliy
xom ashyo asosida yirik va u m u m an Janubiy 0 ‘zbekistonda
yagona sem ent zavodi
qurilishi
katta
aham iyatga ega.
Q ashqadaryo
hissasiga 0 ‘zbekistondagi
neftning
(gaz
kondensati bilan birga) 95 foizi, tabiiy gazning 95,8 va
oltingugurt nhig deyarli
100 foizi to ‘g‘ri keladi.
S anoat
tarm og‘ida to ‘qim achilik korxonalari, Shahrisabzda ip-gazlam a
(«Oqsaroy -
to ‘qimachi» QK, ipak-chilik), paxta tozalash
zavodlari, M uborak gazni qayta ishlash zavodi, «Sho‘rtan neft-
gaz» sho “ ba korxonasi, «S urxondaryodonm ahsulotlari» h am d a
«H isor neft-gaz», «Surxonteks», «Jarqo‘rg ‘o n n eftni qayta
ishlash» kabi q ato r q o ‘shm a korxonalari ishlab turibdi.
Janubiy iqtisodiy rayon respublika qishloq x o ‘jaligi
m ahsulotining 16,3 foizini beradi. M intaqaning Surxondaryo
viloyati
o ‘zining
agroiqtisodiyoti
rivojlanishiga
k o ‘ra
Q ashqadaryodan oldingi o ‘rinlarda turadi. Surxondaryodagi
S urxon-She robod
c h o ‘lida
yangi
yerlarni
o ‘zlashtirish
192
natijasida, ingichka tolali paxtachilik, eksport y o ‘nalishida
subtropik m evachilik va ertagi sabzavot m ahsulotlarini yetish
tirish, Q ashqadaiyoda paxtachilik, bog‘dorchilik va g‘alla-
chilik, Quyi zon ada, y a’ni Q arshi dashtida paxtachilik y o ‘lga
q o ‘yilgan. X ususan, to g1 va to g‘oldi hu dud larda bog‘dorchilik
va
uzum chilik
yaxshi
rivojlangan.
T og1
yonbag'irlarida
lalm ikor dehqonchilik, bog‘dorchilik va uzu m ch ilik u ch u n
sharoit qulay. C h o ‘l m intaqasida esa g‘alla va chorvachilik
y o ‘lga q o ‘yilgan. G ‘allachilik qism an to g 1 etaklarida obikor
yerlarda lalm ikor dehq onchilik asosida h am tashkil etilgan.
U m u m a n iqtisodiy rayonda turli xil m evalar, ayniqsa,
olm a, xurm o, u zum , anjir, ano r, bodom , pista, yong‘oq, sitrus
m evalari
k o ‘plab
yetishtiriladi.
Surxondaryo
viloyatining
D eno v tu m an i subtropik bo g'dorchilik va sitrus m evalarini
yetishtirishga ixtisoslashgan b o ‘lsa, viloyat m arkazlari, shahar
atroflarida sabzavot va kartoshka, ko‘k atlar yetishtiriladi.
A yniqsa, S urxondaryoda yil b o ‘yi sabzavot hosilini olish
im koni bor. Pillachilik paxtachilik tarm o g ‘i bilan birgalikda
olib boriladi. Iqtisodiy rayon b o ‘yicha paxta um um m am lakat
yer m aydonining 21,4 foiziga, donli ekin lar 21,9 foiziga
ekiladi.
C horvachiligida c h o ‘llarda qo rak o ‘1 qo 'y lari, ad ir-to g 1
etaklarida m ash hu r hisori q o ‘ylari, ad ir-to g 1 m intaqasida
jaydari q o ‘y echki, qo ram o llar boqiladi. Iqtisodiy rayonda jam i
respublikadagi yirik shoxli qoram ollarning 19,0 foizi, q o 6y va
echkilarning 32,2 foizi to ‘plangan. A ynan q o ‘y va echkilar
soni b o ‘yicha Q ashqadaryo (3233,5 m ing bosh, 2010 y.)
viloyati respublikada (15340,9 m ing bosh, 2010 y.) birinchi
o 'rin n i egallaydi. Shu boisdan b o ‘lsa, kerak ushb u viloyat
m am lakatd a g o ‘sht ishlab chiqarishda S am arqand va T oshkent
viloyatidan keyin uchinchi o 'rin d a , sut, ju n ishlab chiqarishda
esa birinchi o 'rin d a turadi.
T ransport, iqtisodiy rayonda te m ir y o 1! transpo rti katta
aham iyatga egadir. B unda T o shkent-T erm iz te m ir y o ‘li aloh i
da aham iyatga ega. 1995-yil 17-avgustda V azirlar M ahkam asi
qarori b ilan Q ashqadaryo va S urxondaryo oralig‘ida G ‘u zor-
B o y su n -Q u m q o 1 rg1 o n te m ir y o ‘li qurilishi boshlanib, 2007-
yilda qurib
ishga tushirilgan T oshg‘u zo r -
B oysun
-
193
Q u m q o ‘rg‘o n te m ir yo‘li iqtisodiy rayon ijtim oiy-iqtisodiy
rivojlanishida, tem ir y o ‘l atrofidagi turli xil qazilm a boyliklar,
rekreatsiya va turistik im ko niy atlardan keng foydalanishda
m u h im im koniyatlardan biriga
aylandi.
Bu
te m ir y o ‘l
Surxondaryo bilan T oshkent orasidagi m asofasini 120-130 km
ga qisqartirishiga sabab b o ‘ldi.
Janu biy rayon ichki aloqalarida T erm iz-Q arsh i, T erm iz-
H ay rato n (A lg‘o nisto n ), T erm iz-D u sh an b e, T erm iz-T osh ken t,
Q arshi-T oshkent kabi avtom obil y o ‘llarining roli yuqori.
Q uvur transporti, havo transportining viloyat ichki va tashqi
aloqalarida aham iyati oshib
bo rm o qda.
T erm iz,
Q arshi
shaharlarida yirik xalqaro aerop ort bor. U iqtisodiy rayon
tashqi aloqalarini am alga oshirishda xizm at qiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |