Quyi Amudaryo rayoni-Q o raq alp o g 'isto n Respublikasi va
X orazm viloyatidan tarkib to p g an respublikaning eng shim oliy
m intaqasi hisoblanadi. U n ing m aydoni 172,7 m ing k m 2 yoki
m am lakat
hu du dining
38,4
foizini
tashkil
etadi.
Q oraqalpog'ison Respublikasi m aydoni jih a td a n respublikada
eng oldingi o 'rin d a turad i (166,6 m ing km .kv.), X orazm
viloyatiniki esa 6,1 m ing km .kvni tashkil etadi. Shu boisdan
h a m bu jih a td a n O 'zb ek isto n R espublikasining eng katta
iqtisodiy rayoni hisoblanadi. R ayon, A m udaryoning quyi
oqim ida,
O rol
dengizining
jan u b iy
qism ida
Q izilqum
ch o 'lin in g g'arbida va U styurt platosining sharqiy qism ida va
O 'zbek iston
R espublikasining
shim oli—g 'arb iy
chekkasida
joylashgan.
Tabiiy
sharoitiga
k o 'ra
xilm a-xil,
asosan
tekisliklardan iborat, faqatgina S u lto n Uvays to g 'i va ayrim
qirlar qad k o 'tarib turadi.
B unda T u y am o 'y in d an O rol
dengizigacha ch o 'zilg an A m udaryo m ansab id an iborat pastte-
kislik, A m udaryodan o 'n g to m o n d a joylashgan Q iziqum ning
shim oli-sharqiy
qism i,
U styurt
platosi
ijtim oiy-iqtisodiy
rivojlanishida m u h im aham iyat kasb etadi. Iqtisodiy rayon
shim olda ju d a katta m aydonni egallagan holda iqlim i keskin
kon tinental, issiq kun lar nisbatan kam roq, vegetatsiya davri
qisqa, bahori kech, kuzi erta boshlanishi b ilan tavsiflanadi.
Qolaversa,
rayon
dunyodagi
eng
shim olda
paxta
yetishtiradigan h u d u d lard an hisoblanadi.
Tabiiy resurslardan tabiiy gaz, tuzlar, qurilish m ateriallari,
194
S ulton U vays to g ‘ida fosforit, tem ir rudasi, O q tog ‘da plavik
shp ati va talk, Q ushxontovda m irabilit, Q o ‘n g ‘irot atrofidagi
Borsa — kelm as h am d a Q oraum bet kabi konlarda sulfat —
m agniy,
to sh
va
osh
tuzlari
va
ho kazolar
uchraydi.
Q oraqalpo g‘istonning U styurt qism ida tabiiy gaz va, ayniqsa,
neft konlarining yirik zaxiralari borligi aniqlangan. Bu yerdagi,
O qsholoq, S hohpaxta, Q uvonish k on larid an tabiiy gaz qazib
olinadi. X orazm viloyati hududi foydali qazilm alarga unchalik
boy em as.
Suv resurslari yetishm asligi, O rol dengizi bilan bog‘liq
ekologik m u am m o lar aynan ushbu hududlarga xos. Q oraqal-
p o g ‘istonning shim oliy hud ud ida joylashgan O rol dengizi
so ‘nggi 40-45 yilda m u n tazam ravishda qurib b o rm o q d a va
uning qurigan qism ida O rolqum paydo bo 'lgan. A gar 1964-
yilda O rol dengizining m aydoni 66,0 m ing km 2n i tashkil etgan
b o ‘lsa (Q ozogriston qism i b ilan birga), 2009-yilda dengizning
m aydoni atigi 8,9 m ing kv. km .ga yoki dengizning suv hajm i
h a m 1083 kub km d a n 87 kub km gacha qisqargan.
A holisi 2012-yil 1-yanvar m a ’lum otiga k o ‘ra, 3322,8
m ing kishi b o ‘lib, bu m am lakat aholisining 11,3 foiziga teng.
A holining o ‘rtach a zichligi 1 k m 2 m aydonga 19,2 kishi,
sh u n d an X orazm viloyatida 267,1 kishidan, Q oraqalpog‘iston
Respublikasida bunga nom utanosib ravishda 10,2 kishidan
to ‘g ‘ri keladi. X orazm viloyatining yer m aydoni kichikligi,
hududining asosiy qism ini o ‘zlashtirilganligi, ijtim oiy-iqtisodiy
va dem ografik salohiyatining yuqoriligi aholi joylashuvida o ‘z
aksini topgan.
Iqtisodiy rayon tarkibidagi viloyatlar o ‘zlarining tabiiy
sharoiti va qazilm a boyliklari, dem ografik, tabiiy geografik va
resurs salohiyatining b ir xil em asligi ularda iqtisodiyotning
o ‘ziga xos tarm o qlari shakllanishiga olib kelgan. M am lakat
m e h n at
taqsim otida
rayon
iqtisodiyoti
agrarindustrial
yo‘nalishga ega paxtachilik, donchilik, chorvachilik h am d a
oziq-ovqat,
tog‘-k o n
kim yosi,
qurilish
m ateriallari
va
to ‘qim achilik,
yengil
sanoatning
ayrim
tarm oq lari
rivojlanganligi b ilan k o ‘zga tashlanadi.
S hunga binoan,
rayonda paxta, sholi, ju n , o ‘sim lik yog‘i, gilam , trikotaj, n o n
va n o n m ahsulotlari, om ixta yem , alkogolsiz ichim liklar ishlab
195
chiqarish y o ‘lga q o ‘yilgan. B undan tashqari, rayonda xalqaro
turizm n i rivojlantirish u c h u n zarur sh art-sh aro it mavjud.
M intaqada og‘ir sanoat, xususan, yoqilg’i-energetika, m ashi
nasozlik va m etallni qayta ishlash, qo ra va rangli m etallurgiya
sust rivojlangan. Shuningdek, kim yo, neft - kim yo, qurilish
m ateriallari sanoat tarm oqlari oxirgi yillarda tobora rivojlanib
borm oqda. Q o ‘ng‘irot tu m an id a soda ishlab chiqaruvchi
zam onaviy korxonaning
qurilganligi va shuning asosida
kim yogarlar shaharchasi E lobodning barpo etilganligi iqtisodiy
rayon
iqtisodiyotida
m u h im
aham iyatga
ega
b o ‘ldi.
M intaqadagi Taxiyatosh IES, T u y am o ‘yin G E S yagona elektr
energiya ishlab chiqaruvchi
m an balardan biridir. Yengil
sanoati tarkibida to ‘qim achilik va paxta tozalash korxo-
nalarining o ‘rni katta. Q o ‘shm a korxonalardan U rganchdagi
«Xorazm N urtop» q o ‘shm a korxonasi, Buyuk B ritaniya asbob-
uskunalari
bilan jihozlangan,
«Bog‘o t
te k stib
q o 'sh m a
korxonasi, «K oka-kola» ichim ligi T o shk en t L T D q o ‘shm a
korxonasi U rgan ch filiali, G u rla n paxta tozalash zavodlari,
«Beruniy to la s b , Kegayli tum anidagi «X alqobod m o m ig ‘i»,
Q o‘ng‘irot tum anidagi «K o‘n g ‘iro t u n zavodi», T o ‘rtk o ‘ldagi
«To‘rtk o ‘l oq oltin», «Tortkol asaka te k stib , N uk us shahridagi
«N ukus vinozavodi», «K o‘ng‘irot soda zavodi», «K ikikaram et»
korxonalari ishlab turibdi. B undan tashqari, Xiva gilam
kom binati,
H azoraspdagi yagona shakar zavodi-X orazm -
shakar» ining nafaqat m in taq ada, balki respublika sanoatida
alohida o ‘rni bor.
Iqtisodiy rayonning ekologik — geografik o ‘rn i, y a’ni uning
Orol dengiziga yaqinligi, ushbu m in taq ad a vujudga kelgan
ekologik vaziyat qishloq x o ‘jaligi rivojlanishga salbiy ta ’sir
k o ‘rsatib kelm oqda. A m m o shunga q aram asdan, m intaq a
agroiqlim iy shart-sharoitlarga bog‘liq holda, paxta, sholi,
g o ‘sht, ju n m ahsulotlarini ishlab chiqarishga ixtisoslashgan.
Ekologik h olatining yom onligi bois, iqtisodiy rayon respublika
qishloq xo‘jaligi m ahsulotining atigi, 9,3 foizini beradi (2010
y.).
D onli
ekinlar
yalpi
hosili
kam ligiga
k o ‘ra,
Q oraqalpog‘iston Respublikasi (289,4 m ing to n n a ) N avoiy
viloyatidan (247,2 m ing to n n a ) keyin ikkinchi, X orazm (333,9
m ing to n n a) esa u ch in ch i o ‘rinlarni egallaydi.
B undan
196
bugldoyning yalpi hosili kam ligi jih a td a n esa, Q oraqal-
p o g ‘isto n R espublikasi (196,3 m ing to n n a) h atto respublikada
birinchi o ‘rind a turadi. B inobarin, bug‘doy hosildorligi h am
ushbu respublikada eng past, gektariga 29,5 sen tn er (o ‘rtach a
k o ‘rsatkich-45,9).
C horvachilikda m am lakatdagi yirik shoxli qoram ollard an
16,0 foizi ushbu iqtisodiy rayonda boqiladi. S hundan, sigirlar
Q oraqalpog‘iston Respublikasida 254,1 m ing bosh, X orazm
viloyatida esa 280,7 m ing boshga yetgan (2010 y). Q o ‘y va
echkilarning eng kam soni va salm og‘i aynan u shbu rayonga
to ‘g‘ri keladi. M asalan, Q oraqalpog‘iston R espublikasida ja m i
respublikadagi q o ‘ylarning 4,9 foizi, X orazm viloyatida esa 2,3
foizi to ‘plangan. Bu yerda X orazm viloyatining yer m aydoni,
yaylovlar kam ligini tu sh u n ish m u m k in , biroq Q oraqalpog‘iston
Respublikasidagi
katta yer m aydonlari,
ushbu tarm oqni
rivojlantirishga im ko n beradi. M azkur chorva m ollarining
m intaqad a kam sonliligi tabiiyki, g o ‘sht, sut ishlab chiqarishda
yaqqol sezilm oqda. Ayniqsa, bu Q oraqalpog‘iston R espub
likasida kuzatiladi, chunki, bu h u d u d g o ‘sht (33,6 m ing
to n n a ), sut (183,6 m ing to n n a ), tuxum (46 m ln d ona) ishlab
chiqarish b o ‘yicha respublikada (855,0; 6169,0 m ing to n n a,
3061,2 m ln d o n a, 2010 y.) eng oxirgi o ‘rinlarda turadi.
Iqtisodiy rayon qishloq xo‘jaligi tarm oqlari tu m an lar m iqyo-
sida tu rlich a taqsim langan b o ‘lib, ulard a bu tarm o q n i rivojlan
tirishga alo hid a e ’tib o r qaratish, qishloq x o ‘jaligi m ahsulotlari
yalpi hosili va hosildorligining o ‘sishiga erishish m intaqa
aholisini, xo‘jaligini zaruriy m ahsulotlar bilan ta ’m inlash,
tu rm u sh farovonligini oshirishning m u h im om ilidir.
T ransp ort
tarm o g ‘i
iqtisodiy rayon
aloqalarini
olib
borishda m uhim aham iyatga ega b o ‘lib, u ning b arch a turlari
yaxshi rivojlangan. Ju m lad an , X orazm h u d u d i orqali o ‘tgan
T u rk m an o bo d-T o shh ov uz-B ey nau te m ir y o ‘li,
Q oraqalpo
g 'isto n h u d u d id an 0 ‘zbekistonni Rossiya bilan bog‘lovchi
T axiatosh - Beynov tem ir y o ‘lining o ‘tganligi viloyat, m intaqa
ijtim oiy-iqtisodiy rivojlanishiga, T u rk m aniston, Q ozog'iston,
Rossiya Federatsiyasi va boshqa davlatlar bilan aloqa qilishida
qulay sh art-sh aroitlardan biridir. S hu bilan birga keyingi
yillarda qurilib ishga tushirilgan N u ku s — C h im bo y tem ir
197
yo‘lidan Q o ‘n g ‘irot - N ukus - C h im bo y y o ‘nalishi b o ‘yicha
yo‘lovchilar
tashishda
foydalanilm oqda.
A yni
vaqtda,
U ch q u d u q - M iskin - N uk us te m ir y o ‘lining qurib ishga
tushirilishi m am lakatim iz transp ort m ustaqilligini ta ’m inlashda
m u h im aham iyatga ega b o ‘ladi. A vtom obil y o ‘llarid an maxsus
D avlat dasturi asosida qurilgan N u ku s - Beynov m agistral
avtom obil y o ‘li
m intaqa
hayotida
katta m azm u n
kasb
etm oq da. B u nd an tashqari, iqtisodiy rayonda suv tran spo rti
(A m udaryo, O rol dengizi), quvur, havo transporti m ahalliy va
xalqaro aloqalam i am alga oshirishga katta hissa q o ‘shm oqda.
M avzu bo‘yicha savollar
1. 0 ‘zbekiston
m a ’m uriy-hu du diy
b o ‘linishiga
k o ‘ra,
nech ta viloyat, tum an, sh ahar va qisliloqlardan iborat?
2. N im a
sababdan
respublika
iqtisodiy
rayonlarga
ajratiladi?
3. Iqtisodiy rayonlashtirishning qanday tu riarin i bilasiz?
4. F arg ‘o n a iqtisodiy rayoning tabiiy sharoiti va boy
liklari, dem ografik vaziyat iga iqtisodiy jih atd an baho be ring.
5. Quyi A m udaryo iqtisodiy rayoni m am lakatim izda
qanday
sohalarga
ixtisoslashgan
va
uning
istiqboldagi
rivojlanish om illari qaysilar?
6. T oshkent iqtisodiy rayoni iqtisodiyotining hududiy
tarkibi qanday?
7. N im a u ch u n Q oraqalpog‘iston Respublikasi va X orazm
viloyatida o g ‘ir, m ashinasozlik sanoat yaxshi rivojlanm agan?
8. Janubiy iqtisodiy rayonining asosiy m uam m olari va is-
tiqbolda
rivojlanishining
ustuvor
y o ‘nalishlarini
ta ’riflab
bering.
9. Quyi A m udaryo havo transpo rti qanday rivojlangan?
10. Iqtisodiy
rayonlashtirishning
xalq
x o ‘jaligida
aham iyatini nim alarda k o ‘rasiz?
198
Do'stlaringiz bilan baham: |