Низомий номидаги тошкент давлат педагогика

 

---

114 
 
АМАЛИЙ МАШҒУЛОТ 
МАТЕРИАЛЛАРИ 

---

115 
1-амалий машғулот: Математик тасаввурларини шакллантириш 
назарияси ва методикасининг назарий асослари 
 
Ишнинг мақсади: Элементар математик тасаввурлар тўғрисидаги 
билимларни назарий асосларини шакллантириш. 
 
МУХАММАД ИБН МУСО ХОРАЗМИЙ 
Мухаммад ибн Мусо Хоразмий 783 йилда 
Хоразмда, Хивада туғилган.
Алгебра, алгоритм сўзлари математик, 
астроном 
ва 
гeoграф, 
«Ҳозирги 
замон 
алгебрасининг отаси «ал — Хоразмий номи 
билан 
боғлиқдир. 
Унинг
«Ал 
— 
жабр 
вал-муқабала» 
рисоласи 
кейинчалик Европада «алгебра» деб аталадиган 
бўлди.
Айни шу асар туфайли Ал-Хоразмий 
номидан XII аср бошларида «алгоритм» 
термини пайдо бўлди.
Хоразмийнинг математикага оид шоҳ 
асарлари Fapб ва Шарқ халқлари тилларига 
таржима қилиниб, кўп асрлардан буён қўлланма 
сифатида хизмат қилади.
Хоразмийнинг «Ҳинд ҳисоби ва сонлари ҳақида», “Ал-Жабр”, 
«Арифметика», «Мармар соат ҳақида», «Ер суръати», “Тарих китоби”, «Яҳудий 
эралари ва байрамлари» ҳақида асарлари, айниқса маълум ва машҳурдир. 
Унинг «Зижи» номли асари дастлабки астрономик асар сифатида Шарқдагина 
эмас, Гарбда ҳамшу фан ривожи учун катта хизмат кўрс атган.
Мухаммад ибн Мусо Хоразмийнинг ибратли ҳаёти, ижоди, яратган 
асарлари, қолдирган мероси бебаҳо бойлик бўлиб, ҳозиргача ҳам қиммати ва 
аҳамиятини йуқотмаган.
 
МУХАММАД 
ТАРАҒАЙ 
УЛУҒБЕК
(1394 — 1449) 
Тахминан 1425-1428 йиллари у Самарқанд 
яқинидаги 
Оби 
Раҳмат 
тепалигида 
ўзининг 
расадхонасини қурдирди. Расадхонанинг биноси 3 
қаватли бўлиб, унинг асосий қуроли секетантнинг 
баландлиги 50 метрча эди.
Улуғбекнинг илм — фанга қизиқишида, 
биринчидан бобоси — Темур билан ўзга юртларга қилган сафарлари, бобоси 
саройидаги шоирлар ва олимлар билан ўтказиладиган суҳбатлар, отаси — 

---

116 
Шоҳрухнинг ноёб китобларини севиши ва йиғиши, юнон олимлари Платон, 
Аристотель, Гиппарх, Менелайларнинг, шунингдек, ўз ватандошлари — 
Хоразмий, Беруний, ибн Синоларнинг асарлари билан яқиндан таниш бўлиш, 
ўша замонда Ўрта Осиёда математика, астрономия ва бошқа фанлардан етук 
асарлар мавжудлиги сабаб бўлган. Бу шарт — шароитларнинг ҳаммаси Улуғбек 
илмий йуналишининг шаклланишига, Самарқандда «Астрономия мактаби» 
нинг вужудга келишга сабаб бўлди.
Улуғбекнинг синус ва косинуслар жадваллари бир минут оралиқ билан 
тузилган. Зижда Улуғбек бир градуснинг синусини ҳисоблаш учун алоҳида 
рисола ёзганлиги қайд қилинди. Аммо унинг бу асари ҳозирча топилмаган.
Зижнинг амалий астрономияга тааллуқли қисмида эклиптика экваторга 
оғиши, осмон ёритгичларининг координатларини аниқлаш, ердаги ихтиёрий 
пунктнинг географик узунлиги ва кенглигини аниқлаш, юлдузлар ва сайёралар 
орасидаги масофаларни аниқлаш каби масалалар бор. Улуғбек ой ва қуёш 
тутилишларини икки усулда:
1. Ўзи тузган жадваллар ёрдамида.
2. Бевосита ҳисоблаб аниқлаш мумкинлигини айтади ва усулларга доир 
мисоллар келтиради.
Улуғбекнинг юлдузлар рўйхати 1018 юлдуздан иборат бўлиб, у юлдуз 
туркумлари бўйича жойлаштирилган. Рўйхатда ҳар бир юлдузнинг туркумдаги 
номеридан ташқари, унинг юлдуз туркумидаги ўрнининг қисқача тавсифи,
1437 йилдаги тенг кунлик нуқтасига нисбатан узунлиги ва кенглиги берилган.
Буюк олимнинг «Рисолаий Улуғбек» номли астрономик ва «тарихи 
арбаъулус» номли тарихий асари ҳам ўрганилмаган. Бу асарлар, умуман фан 
тарихида ҳам маълум ва ноёбдир.
Улуғбек жасади Самарқандда дафн этилган.
1449 йили Улуғбекнинг фожеали ўлимидан сўнг Самарқанд олимлари 
аста-секин яқин Ўрта шарқ мамлакатлари бўйлаб тарқалиб кетдилар. Улар 
ўзлари борган ерларга Самарқанд олимларининг ютуқларини ва «Зиж»нинг 
нусхаларини ҳам етказдилар. Хусусан Али Қушчи 1473 йил Истамбулга бориб, 
у ерда расадхона қурдирди. Шу тариқа Улуғбек «Зиж»и Туркияда тарқалди ва 
Туркия орқали Оврупа мамлакатларига ҳаметиб 
борди.
Ҳозирги 
кундаги 
маълумотларга 
кўра, 
“Зиш”нинг 120 ra яқин форсий нусхаси ва 15 дан 
ортиқ арабий нусхаси мавжуд.