308
Kayu
kishvariston Xisrav nishoni
Dema Xisrav nishonikim armugoniy
Erur gar chin
desang soxibkironi
Navoiy zamondoshlari «Jomiy Davlatshox ,Samarkandiy,Lutfiy ,Xondamirlarning unga
bergan yuksak baxolari Navoiy ijodining o’z zamonida yuksak e'tirof etilganini kursatadi.
Navoiydan keyin yashagan ijodkorlar xam unga yuksak baxo beradi uni o’zlariga ustoz
sanaydilar.Jumladan Bobur «Boburnoma « asarida Navoiyga yuksak baxo beradi .
Bobur Navoiy ijodiga tankidiy munosabatda xam buladi.Jumladan «Yigirma turt ruboiy vaznida
turt vaznda galat kilibdur…forsiy nazmda «foniy « taxallus kilibdur ba'zi adabiyoti yomrn
emasdur.vale aksar sust va furutdur».
Boburning bu fikrlari Navoiyo « Musannafoti» ning Andijon Shevasida «Nash'u namo «
topish singari fikrlariga munosabatni «Meros va ixlos» kitobimizda batafsil yoritganmiz.
Nodira ijodida Ma’shuqy baytlar bor:
Muridi ishq olam so’zman u 4Shshok bazmida
Navoiy nolayi naydek baland etdi makomimni .
Ogaxiy yozgpn edi:
Ogaxiy Kim topgay erdi sozi
nozmingdin navo
Baxra gar yuktur Navoiyning navosidin sango
Munisda Ma’shuqy bayt bor:
So’z ichra Navoiyga boshkacharok munosabatda bullgan ijodkorlar xam uchraydi.Umarxon
saroyining «Malik –ul Shuorosiz» bulgan Ado Umarxonning Xusayn Baykarodan o’zini esa
Navoiydan ustun kuymokchi buladi:
Gar Navoiydin Ado so’zini utkarsa ne tong ?
Hox Umar afzalmu yo Sulton Xusayn Baykaro ?
Butun Navoiy tufayli Adoni eslab turibmiz.Utmishda Navoiy ijodiga munosabatlar
uchrasa-da uni chinakam ma'noda o’rganish xalqqa yetkazish zamondoshlarimizga nasib etdi .
Ammo Shuro to’zumi Navoiyni tulik o’rganishga uni boricha xalqqa takdim etishga
imkon bermadi.Navoiy asarlari tanlab o’rganildi mazmuni noto’g’ri Sharklandi .Birgina misol
barcha kitoblarda Navoiyning:
Zoxid senga xuru
menga jonona kerak
Jannat senga bulsin menga mayxona kerak
Bayti mutlako gayri ilmiy tarzda Sharklangan emish .Navoiy Zoxidga murojat etib senga xurlar
bulsin menga real dunyodagi maxbuba jannat senga bulsin menga arok ,vino sotiladigan
mayxona (bufet) kerak demokda deb Sharxlangan.
Aslidachi ?Navoiyga jannat xurlari emas Olloxning o’zi kerak unga jannat emas islom ta'limoti
tarkatiladigan nurxona machit madrasa kerak demokda .
Istiklol Navoiy xayot iva ijodini to’g’ri yoritishga imkon berdi .Endigi vazifa Navoiyni ukish
o’rganish uni aslicha xalqqa takdim etishdan iboratdir .
O’zbekistonda Navoiy xayoti va ijodini o’rganish 30-yillarda boshlangan .1939 yili
O.Sharofiddinovning Shoir xayot iva ijodiga bagishlangan monografiyasi e'lon kilindi .Bu kitob
1948 yili I.Sulton tomonidan kayta ishlanib nashr etildi .1941 yilda Navoiy tavalludining
500yilliga nishonlanishga tayorgarlik ishlari boshlandi.1940 yili « Rodanachal'nik o’zbekskoy
literaturi « 1946 yili «Alisher Navoiy «1948 yili «Ulug O’zbek Shoiri 2 maqolalar tuplamlari
e'loln kilindi .
Navoiy xayot iva ijodini o’rganishda 1968 yili o’tkazilgan 525yillik 1990 yilda o’tkazilgan 550
yubileylar iuxim rol' o’ynaydi .1957 yildan boshlab har yili 9 fevralda Shoir xayot iva ijodiga
bagishlangan ilmiy konfrentsiya utkaziladi.
O’zbekistonda NavoiyShunos olimlar yetishib chikdi.V.Zoxidov.V.Abdullaev,A.Sa'idiy
X.Sulaymon ,I.Sulton,A.Xayitmetov,A.Abdugofurov,M.Shayxzoda, Yo.Isxakov,S.Ganieva,kabi
olimlar yirik ilmiy tadkikotlar yaratdilar.Afsuski bugun ularning ishlarining tanqidiy ko`z bilan
o`rganishga to`g`ri keladi.
309
Bu olimlar tomonidan Navoiy asarlari o`rganildi. Shoir ko`p tomliklari yaratildi.
Ularning
debocha qismlari tushirib qoldirildi. Navoiy hayoti va ijodini o`rganishda rus va hamdo`stlik
mamlakatlari olimlari ham xizmat qildilar. Aynqsa, Bartol’d Bertel’s Condrad H orasliy A
Mirzoyev Y Ismoilov, E Shodiyev kabi olimlar yirik tadqiqotlar yaratdi.
Yevropa Navoiyning 1557-yildan tanidi. Venetsiyada Hristofor Armyanskiy tarjimasida «Shoh
Sarendiyning 3 yosh o`g`illarining ziyorati» degan kitobi Italyan tilida nashr etildi.
Kitobning 2-qismida Baxromova Dilorom sevgisi tarixi berilgan XVIII asrda «Sab’ai Sayyor»
asarlarida bir necha boblari lotin tiliga tarjima qilindi. 1697 yili Bartolomey erbilo «Sharq
kutubxonasi» nomli qomus e’lon qildi. unda Navoiy biografiyasi haqida ma’lumotlar berildi.
Pove-de kurtel’ «Turk Sharq lug`ati» kitobida Navoiy She’rlaridan foydalaniladi. 1841-yilda
Fransus olimi Katrmer «Muhokama-Ul lug`otayn» kitobini Parijda chop etdi. Belen, Braun,
Bloshi singari olimlar Navoiy haqida maqolalar kitoblar e’lon qilganlar ammo ular Navoiyni
tarjimon Shoir degan noto`g`ri hukmni berganlar bu fikrlar olimlar tomonidan rad etilgan.
Y.E.Bertel’s Ma’shuqy yozgan edi: «Balandparvoz so`zlar tagida eng oddiy haqiqat yashirinib
yotganini payqab olish qiyin emas» Bloie hech qachon Navoiy asarlarini o`qigan emas faqat
uning asarlari nomini o`rganish
bilan qanoat hosil qilgan
Amerikalik olim E.Oll.Olvors Navoiy haqida turkum maqolalar yaratgan. Sho`ro siyosati chet el
olimlar tadqiqotlarni o`rganishga imkon bermadi. Istiqlol tufayli NavoiyShunos chet el olimlari
asarlari bilan tanishish imkoniyati yo’zaga keldi.
Adabiyotlar
1.
N.Mallayev. O`zbek adabiyoti tarixi. T:1965
2.
O`zbek adabiyoti tarixi V jildlik II jildlik 1970
3.
M.Murodov. NavoiyShunoslar jasorati T:1972
4.
Navoiy va adabiy ta’sir T:1967
Tayanch iboralar
1.
Navoiyni o`rganishdagi manbalar
2.
Shoir ijodini o`tmishda o`rganilishi
3.
Shoir ijodi zamondoshlarimiz talqinida
4.
Navoiy chet
ellarda